Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

In São Paulo zijn al dagen heftige protesten gaande tegen de verhoging van de prijzen van het openbaar vervoer en de slechte kwaliteit daarvan in Brazilië grootste stad. Ook in enkele andere steden zijn dergelijke protesten.

De politie treedt keihard op, vaak zonder aanzien des persoons, waarbij toevallige voorbijgangers soms harde klappen en veel traangas te verduren krijgen. Het excuus van de politie dat er een groep vandalen is onder de demonstranten blijkt lang niet altijd te kloppen. Zo is er een video waarop een politieagent een ruit van de eigen politieauto inslaat, waarschijnlijk om daar later de manifestanten de schuld van te geven. (Meer) Overigens is er inderdaad een groep, die forse vernielingen aanricht.

Het fotograferen of filmen door burgers van de acties van de politie leidt nogal eens tot een keiharde reactie, waarbij de mobiele telefoon wordt afgenomen of waarbij gericht wordt gevuurd met rubberen kogels op degene die staat te filmen. Ook een aantal journalisten is zwaar aangepakt door de politie. Een journalist die een flesje azijn bij zich had, werd net als aan aantal demonstranten met azijn aangehouden. Azijn helpt tegen traangas en de journalist had tijdens zijn werk al een keer de nodige traangas te verduren gehad. Het excuus van de politie: het is een onbekende vloeistof, die moet eerst geanalyseerd worden. (Video [in het Portugees])

Ik krijg niet goed hoogte van die protesten in São Paulo, ook niet via mijn vele contacten daar. De informatie is fragmentarisch en vaak tegenstrijdig. Het is wel duidelijk dat het niet alleen om de prijsverhoging in het openbaar vervoer gaat en ook niet alleen om de combinatie prijs-kwaliteit van dat openbare vervoer in São Paulo. Er lijkt een algehele onvrede achter te zitten, vooral onder jongeren. Om welke onvrede het precies gaat is minder duidelijk. Onvrede over de wijd verbreide corruptie in de politiek? Het gebrek aan perspectief? Onvrede over consumentisme? Het is niet erg helder en het onderstaande is dan ook vragenderwijs en zeker niet het laatste woord in deze.

Wie protesteren er? Als je naar de aanleiding van de prijsverhoging van het openbaar vervoer kijkt, denk je aan armere Brazilianen voor wie de gang naar het werk duurder wordt op een laag salaris (en de slechte kwaliteit van het openbaar vervoer). Dat is ook het argument dat je hoort: “het volk kan het niet betalen”. Als je de vele filmpjes en foto’s van de demonstraties op internet ziet, gemaakt met vaak dure smartphones, lijkt het echter meer de gegoede middenklasse die protesteert. Die indruk kreeg ik ook uit een blog dat beschreef hoe iemand de demonstraties op de Avenida Paulista verliet, afdaalde naar de metro en daar de trein vol met apathische en vermoeide werkers zag die op weg waren naar huis, blijkbaar zonder te weten wat er boven op straat aan de gang was. Er was een busstaking, dus de metro zat extra vol.

Het zou zo maar kunnen, maar nu begeef ik mij echt op glad ijs, dat de armere Brazilianen die nu werk hebben dank zij de economische boom in Brazilië (die afzwakt en inflatie ligt weer op de loer) nog wel tevreden zijn met hun nieuwe positie, maar dat juist de jongeren uit de sociale lagen daarboven hun ambities gefnuikt zien in een neo-liberaal uitbuitingssysteem. Zo hoorde ik van een jonge Braziliaan met een goede baan in de informatietechnologie (wel héél veel uren zonder overwerkcompensatie), die door zijn firma naar een bedrijf in de Verenigde Staten werd gestuurd voor een stage. Hij kwam terug en zei verbijsterd tegen zijn moeder: “Ma, daar behandelen ze de werknemers als mensen!”.

Volgens CNN gaat het om protesten van een intellectuele groep onder de jongeren (veel studenten), die de politiek (corruptie) nu eindelijk helemaal zat is en actie eist. Eerlijk gezegd moet ik nog zien of dat doorzet en een permanente beweging wordt. Occupy stierf ook een langzame dood (of viel in slaap), ondanks optimistische analyses.

Op internet zijn veel klachten over het harde en naar het zich laat aanzien soms zeer ongerichte politieoptreden. Waar dat precies uit voort komt is ook moeilijk te zeggen. Bekend is dat de Braziliaanse politie slecht wordt betaald en vaak slecht is opgeleid – de goeden niet te na gesproken. Wellicht is de politie nerveus vanwege de grote evenementen (op dit moment de Confederatie Cup, volgend jaar het wereldkampioenschap voetbal en in 2016 de Olympische Spelen). Duidelijk is wel dat de politie slecht onderscheid maakt tussen vreedzame en minder vreedzame protesten (vandalisme) door een kleine groep.

Ondertussen zijn er ook die in reacties op de klachten over het politieoptreden pleiten voor een terugkeer naar de dictatuur. “Toen was er tenminste orde en economische groei.” Hoe veel mensen zo denken is onduidelijk. Wel is duidelijk dat die mensen geen idee hebben van de repressie (martelingen, verdwijningen) onder het generaalsregime (1964 – 1984).

De media hadden overwegend meer belangstelling voor het gewelddadige deel van de protesten en veel minder voor de onvrede die daar achter zit en waren aanvankelijk op de hand van de politie. Naar mate het brute politieoptreden via de sociale media niet meer te ontkennen viel, was er een omslag.

Nogmaals: of het protest inderdaad voortkomt uit onvrede van (vooral) jongeren van de gegoede middenklasse is giswerk. Wie en wat de protesten in São Paulo precies aanvuurt is mij en veel van mijn contacten ter plaatse nog niet erg duidelijk.

Ondertussen verbood het gerechtshof van de deelstaat Minas Gerais elke vorm van demonstratie in de deelstaat op dagen dat daar gespeeld wordt voor de Confederatie Cup. Democratie onder druk.

Meer Brazilië

De film O som ao redor (Neighbouring sounds | Het geluid van de omgeving) (2012) van Kleber Mendonça Filho is zoals de site van de film zegt een ‘Braziliaanse kroniek’ of een ‘stuk Braziliana’. De verleiding is groot om de titel te vertalen met Burengerucht, maar de naam van de film is neutraler en abstracter dan het wat negatieve Burengerucht. Overlast van de buren speelt overigens wel een rol in de film.

O som ao redor speelt in een middenklassewijk in Recife, de hoofdstad van de deelstaat Penambuco. De kijker ziet de bewoners van een straat, ieder met zijn of haar eigen, dagelijkse beslommeringen. De vriendin van een van hen merkt ‘s ochtends na de nacht bij hem doorgebracht te hebben dat er is ingebroken in haar auto. De CD-speler is weg. Hij vermoedt dat de kleinzoon van mijnheer Francisco er achter zit. Die Francisco is een rijkaard, die een grote, inmiddels vervallen suikerplantage heeft.

Een moeder van twee kinderen worstelt met het janken van de hond van de buren. Een particuliere bewakingsdienst biedt aan om van ’s avonds 7 tot ’s ochtends 7 de straat te bewaken. Dat brengt rust voor de meesten, maar onrust voor anderen, zoals de genoemde kleinzoon die in vuige zaakjes zit.

De film toont het leven van de bewoners van de straat, zoals dat voortkabbelt. Zonder ondersteunende muziek en met zeer geloofwaardige acteurs, zodat je bijna zou gaan geloven dat je een realityshow bekijkt, ware het niet dat de camerastandpunten en close-ups die van een speelfilm zijn.

Mijnheer Francisco, die een groot aantal panden in de straat heeft, gedraagt zich als een machtig man, zoals hij voeger de scepter zwaaide op zijn suikerplantage. Hij maant de bewakingsdienst om zich niet te bemoeien met zijn kleinzoon, wat de bewakingsdienst trouwens niet opvolgt. Via een anoniem telefoontje waarschuwen ze hem te stoppen met zijn louche zaakjes. Een van de bewakers vrijt met een dienstmeisje in een huis waarvan hij de sleutel heeft. Als hij het witte bed ziet vraagt hij bezorgd aan haar: “je menstrueert toch niet?”.

De strijd tegen de jankende honden gaat moeizaam. Vlees met een slaappil, een apparaatje uit het buitenland dat zo piept dat de hond het op zijn heupen krijgt (dat het dienstmeisje laat doorbranden) en tenslotte vuurwerk worden ingezet.

Een fraai inkijkje in de Braziliaanse samenleving levert ook de vergadering van de bewoners van een flatgebouw op, waar besloten moet worden of ze de nachtportier, die vaak slaapt op zijn post, willen ontslaan en zo ja met of zonder pensioen. Ze hebben de slapende portier zelfs gefilmd. Mét pensioen zou betekenen dat de bewoners een extra bijdrage aan servicekosten moeten betalen. Wie Brazilië kent, weet dat deze bewonersvergaderingen vaak weinig verheffende gebeurtenissen zijn.

Alles bij elkaar een zeer sterke film over het gewone (stads)leven in Brazilië. Overwegend zonder grote dramatiek, maar juist daarom aangrijpend. Je voelt de spanning tussen de wat arrogante mijnheer Francisco (die geconfronteerd wordt met zijn veleden) en de anderen, tussen het huishoudelijke personeel en hun bazen en tussen de lagere en iets hogere middenklasse (jaloezie omdat de ander een grotere platte televisie heeft). De bewakingsdienst zorgt ook voor spanningen.

Een uitstekende film dus, al vroeg ik mij wel af of de vele nuances van de Braziliaanse samenleving in de film wel allemaal over zullen komen bij filmkijkers die Brazilië niet, of alleen van vakantie kennen. Wellicht gaat een deel van de film aan hen voorbij, maar misschien is dat helemaal niet zo. Ga hem kijken en laat het me weten.

Trailer:

<

Meer Braziliaanse cinema | Meer Brazilië

Het Nederlandse weerbericht in de journaals van RTL4 en van de NOS is lang. Veel te lang. Een hele tijd gaat naar het vertellen hoe het weer die dag geweest is (wisten we al), naar foto’s van kijkers (wie zet het journaal aan om kiekjes van onbekenden te kijken?) en dan volgt eindelijk, eindelijk de voorspelling voor de volgende dag en daarna. Interessant trouwens dat ze elkaar daarbij nadoen.

Voor wie in het midden van het land woont, is er nog een probleem. Menige voorspelling vertelt hoe het weer in het noorden en het zuiden zal zijn, of in het westen en in het oosten, maar waar Utrecht en omgeving dan bij horen blijft meestal ongewis.

In Brazilië, 228 keer zo groot als Nederland, is het weerbericht van de televisiejournaals een stuk korter. Per groep van deelstaten (Noord, Noordoost, Centrumwest, Zuidoost, Zuid) wordt zeer beknopt gezegd wat voor weer het wordt, waarbij het accent ligt op de hoofdsteden. Elk van deze groepen deelstaten is nog steeds vele malen groter dan Nederland. Het Braziliaanse weerbericht is véél te kort voor zulke uitgestrekte gebieden. Je hebt er weinig aan, zeker als je buiten de hoofdsteden bent.

Het weerbericht in televisiejournaals heeft daarmee meer iets van een ritueel, waarvan men – blijkbaar overal ter wereld – vindt dat het bij het nieuws hoort. Geschiedenis van het weerbericht.

Meer mediacommentaren | Meer Brazilië

West Papua, het voormalige Nederlands Nieuw-Guinea (tot 1962), komt maar weinig in het nieuws. We zijn onze rijksgenoten, die nu zuchten onder het onderdrukkende Indonesische regime, wel erg snel vergeten.

Al Jazeera maakte een documentaire over dit vergeten conflict. Daarvoor moest de verslaggever stiekem haar werk doen, want de Indonesische autoriteiten dulden geen pottenkijkers in het gebied.

De documentairemaakster publiceerde een aantal foto’s van haar reis. In 2007 bezocht ze de Baliemvallei in West Papua.

Meer West Papua


Leni’s dienstmaagd (De Groene Amsterdammer 23 januari 2013) (alleen toegankelijk voor abonnees) is een bespreking van de film Zero Dark Thirty over de opsporing en moord op Osama Bin Laden. De film suggereert dat Bin Laden kon worden opgespoord dank zij informatie verkregen door marteling. Dat marteling de essentiële informatie opleverde wordt overigens ontkend. De film kreeg daarom veel kritiek, omdat hij martelen zou verdedigen.

Het artikel in De Groene stelt enigszins verongelijkt: “Wie dit allemaal (kritieken op Zero Dark Thirty) leest kan zich niet aan de indruk onttrekken dat schrijvers en analisten als Klein weinig tot geen aandacht hebben voor Zero Dark Thirty als pure fictie.”

Pure fictie? Een film over een recente, waar gebeurde en wereldwijd uitgebreid gerapporteerde gebeurtenis?

Eigenlijk weet De Groene dat ook, want verderop in het artikel staat: “voordat er een stroom artikelen werd gepubliceerd waarin zij (regisseur Kathryn Bigelow) samen met scenarist Mark Boal, zoals in het betoog van Klein, met de grond gelijk wordt gemaakt, heeft Bigelow geen gelegenheid onbenut gelaat om Zero Dark Thirty als ‘authentiek’ en zelfs ‘journalistiek’ te bestempelen.”

De film zelf stelt in een tekst aan het begin “Based on Firsthand Accounts of Actual Events” en niet het in film vaak gebruikte, vagere “based on real events”.

Helaas legt De Groene niet uit waarom kijkers en critici de film desondanks anders zouden moeten bekijken dan de makers bedoelden. Daarmee is Leni’s dienstmaagd een raar stuk, waarvan je je afvraagt of het voor publicatie wel is gelezen door een eindredacteur.

Verder beweert het artikel ten onrechte dat Naomi Klein in een commentaar regisseur Kathryn Bigelow verwijt de opvolger van Leni Riefenstahl (filmmaker en propagandist van Hitler-Duitsland) te zijn.

“Zoals Riefenstahl als pionier op het gebied van de filmkunst haar ziel aan het Derde Rijk verkocht, zo transformeert Bigelow zichzelf nu van een briljante vrouwelijke regisseur tot een propagandist. Klein richt zich rechtstreeks tot de Amerikaanse cineaste en schrijft: ‘Net als Riefenstahl ben jij een groot artiest. Maar nu zul jij voor altijd worden herinnerd als de dienstmaagd van het martelen.’” Aldus De Groene.

Het was evenwel niet Naomi Klein, maar Naomi Wolf, die het betreffende commentaar in The Guardian schreef.

Voor menigeen zal dat laatste een detail zijn zonder groot belang. Stuitend is evenwel dat De Groene de fout op de website niet corrigeert na er (herhaaldelijk) op geattendeerd te zijn. Fouten maken is onvermijdelijk, maar journalisten die feitelijke onjuistheden niet corrigeren zijn niet serieus bezig.

Aanvulling 4 februari 2013: De Groene laat weten dat de betreffende e-mail was “ondergesneeuwd”.

Meer mediacommentaren

Onlangs keek ik een aantal afleveringen van M*A*S*H, een komisch-ironische serie (1972-’83) over de Koreaanse oorlog (1950-’53) (waar ook Nederland aan meedeed). Eerder was er een speelfilm van Robert Altman met dezelfde naam.

Dank zij het feit dat ik de serie van DVD keek, kon ik de lachband uitschakelen. Het was een herademing om te kunnen lachen wanneer ik dat zelf wil en niet steeds door de makers van de serie te worden aangemaand om iets leuk te vinden met ingeblikte lachsalvo’s. Blijkbaar denken televisiemakers dat we onvoldoende gevoel voor humor hebben. Er zijn ergere manieren waarop we worden gemanipuleerd, maar het voelde als een bevrijding te kunnen lachen zonder aansporing.

Meer mediacommentaren

U dacht een vrije wil te hebben? Hieronder een boeiende documentaire uit 2002 over hoe we gemanipuleerd worden. Hoe het begon en hoe bedrijfsleven en politici ons denken beïnvloeden en de massa in toom houden. Zeer de moeite waard.

“The public must be put in its place, so that it may exercise its own powers, but no less and perhaps even more, so that each of us may live free of the trampling and the roar of a bewildered herd.” – Walter Lippmann.

Lees ook deze bespreking van de documentaire.

Meer over de manipulatie van ons denken.

Toch maar weer herhalen: het is stuitend dat we zo weinig horen over de westelijke helft van Nieuw-Guinea, waar we eeuwen lang de koloniale baas waren, tot we het gebied in 1962 overdroegen aan de Verenigde Naties, waarna het onder Indonesische bewind kwam.

Er zijn wel wat redenen aan te voeren voor dit grote zwijgen, maar ze bevredigen niet.

Ten eerste was onze aftocht in 1962 ietwat smadelijk. Onder grote internationale druk vanwege de koude oorlog moesten we ons verzet tegen de aanspraken van Indonesië (zelf tot 1945 Nederlands Indië) op het gebied opgeven. Nederland had zich (zij het nogal laat) sterk gemaakt voor een fatsoenlijke dekolonisatie, waarbij de lokale bevolking (de papua’s) zelfbeschikking zou krijgen. Er was al een vlag, een volkslied en een proto-parlement. Nederland faalde (vanwege die internationale druk) daarin en wordt daar liever niet aan herinnerd.

Bij die aftocht van Nederland onder auspiciën van de Verenigde Naties was bepaald dat de papua’s zich in een referendum zouden kunnen uitspreken voor zelfstandigheid of voor aansluiting bij Indonesië. Indonesië zou in de tussentijd het bewind voeren over het gebied, wat het land de ruimte gaf de volksstemming geheel naar eigen hand te zetten. De uitslag stond daardoor bij voorbaat vast: aansluiting bij Indonesië. De VN en Nederland accepteerden de uitslag, ondanks het feit dat de fraude bekend was. Dit volkenrechtelijk schandaal is een tweede reden om niet aan die periode herinnerd te willen worden. (Zie Een daad van vrije keuze door P.J. Drooglever.)

Een derde reden waarom de Nederlandse regering niet meer wil weten van West Papua, zoals het gebied nu bekend staat (al splitste Indonesië het weer op), is de Nederlandse koopmansgeest. We doen liever zaken met bedenkelijke regimes dan het aanspreken op mensenrechten. Laat staan dat we zo’n regime zouden boycotten. De Nederlandse belangen in Indonesië zijn groot en daarom verschuilt de Nederlandse overheid zich graag achter de immer weer loze beloftes van de Indonesische regering om de situatie in West Papua te verbeteren.

De omstandigheden van de papua’s daar zijn beroerd. Op vreedzame demonstraties voor meer autonomie wordt met scherp geschoten, opposanten van het regime worden vermoord, de winning van grondstoffen gaat gepaard met onteigeningen en milieuvervuiling en de papua’s worden verdrongen door immigranten uit de rest van Indonesië. (Zie hier en hier.)

Opvallend is dat ook de Nederlandse media zich over het algemeen nauwelijks meer iets gelegen laten liggen aan het voormalige Nederlandse gebied. (Hier een goede, maar helaas zeldzame uitzondering.) Media volgen in deze blijkbaar slaafs de regering in plaats van te berichten over de misstanden, waar onze voormalige rijksgenoten mee te kampen hebben. Een verzachtende omstandigheid is dat de Indonesische autoriteiten geen buitenlandse journalisten toelaten in het gebied en lokale journalisten intimideren en erger. Desondanks is er meer dan genoeg bekend over de situatie van de papua’s. (Zie de verwijzingen hierboven en hier, hier, hier en hier.)

Een excuus voor het negeren van onze voormalige rijksgenoten door Nederland en Nederlandse media is er niet. De demonstrant op de foto vreesde indertijd al dat Nederland de papua’s zou vergeten. Hetgeen geschiedde.

Meer West Papua | Meer koloniale geschiedenis

Tjonge, wat een heisa rond de sneeuw deze vrijdag. De Nederlandse Spoorwegen pasten op voorhand hun dienstregeling aan, in Gelderland gingen de bussen van Syntus de weg niet op. De media pakten uit met fotoseries. Daarop valt te zien dat het voor de zoveelste keer allemaal reuze meeviel, ondanks de weerswaarschuwingen die deden geloven dat er echt extreem weer aankwam.

Wat is dat toch met onze moderne maatschappij? De weerbureaus en de ANWB voorspellen ons met grote regelmaat zware weers- en verkeersproblemen, waarna het meestal helemaal zo’n vaart niet loopt. Zijn die voorspellers zo bang dat ze een keer echt rampweer onderschatten, dat ze nu elk slecht weer maar met alarmsignalen omgeven?

Wat is het toch met de openbaar-vervoersbedrijven, zoals de NS, die op voorhand hun dienstregeling aanpassen (de NS deed dat al heel vaak), waarna dat veelal geheel onnodig blijkt te zijn? Oprechte bezorgdheid over het in de soep lopen van de dienstregeling, of -net als de weersvoorspellers- te bang om fouten te maken? Of is het gewoon bedrijfseconomisch denken? Minder treinen laten rijden kost minder geld, dus wellicht denken ze bij de NS “laten we het weerbericht als excuus nemen”. De reiziger komt op de laatste plaats, dat is inmiddels wel duidelijk uit het hele OV-chipkaartgebeuren.

De titel van de fotoserie op de site van NRC was veelzeggend: ‘Nederland kleurt winters wit, maar laat zich niet kennen’. Hoe zo ‘Nederland laat zich niet kennen’? Het was rotweer en als je erdoor moest heel vervelend, maar meer dan dat was het niet. Zelfs de ooit zo bedaarde NRC huilt mee met de mediawolven: alles moet opwindend klinken, ook als er helemaal niet zo veel aan de hand is.

Meer Nederland

 Savvas Christodoulides

De Trigésima (30ste) Bienal de São Paulo van 2012 is naar mijn mening veel minder dan de vorige editie. Veel kunst op de expositie van dit jaar valt voor mij in de categorie ‘fröbelkunst’. Bijvoorbeeld de rij vitrines met postkaarten van vliegtuigen, waarbij de kunstenaar, de deels in Brazilië wonende Zweed Runo Lagomarsino, op elk vliegtuig steentjes heeft gelegd of geplakt. Ja, reuze lollig voor een kind, maar kunst? Zo is er ook veel gefröbel met textiel en borduurwerk. Of de elektrische trein van de Braziliaanse kunstenaar Cadu, die langs flessen rijdt en deze aantikt met veren, zodat een muziekje ontstaat. Enkele treinen waren trouwens ontspoord.

 Cadu

Toch is er natuurlijk ook veel moois te zien op deze Biennale, niet alleen in het gebouw van de Biennale in het Parque Ibirapuera, maar ook elders in São Paulo. (Lijst van deelnemende kunstenaars)

Zeer de moeite waard zijn enkele fototentoonstellingen, zoals die van de Peruaanse fotograaf Edi Hirose, die indringende foto’s maakte van mensen in het binnenland van Peru en op begraafplaatsen, en van de Venzolaanse fotograaf Alfredo Cortina, die altijd dezelfde vrouw (zijn vrouw en dichteres Elizabeth Schön) fotografeert op zeer diverse plekken. Bijzonder!

 Hans Eijkelboom

Van de Nederlandse fotograaf Hans Eijkelboom hangen er talloze (een hele wand vol) op straat genomen kleurenfoto’s. Naar mijn smaak wat overdadig.

De kroon spant evenwel de expositie van de schitterende zwart-witfoto’s van August Sander, een Duitse fotograaf, die talloze portretten maakte in de eerste helft van de vorige eeuw. Voor het eerst hangt zijn hele portfolio in een museum. Een aantal van zijn foto’s is online te vinden. Indrukwekkend!

 August Sander

30ste Biennale van São Paulo, tot en met 9 december 2012
Parque do Ibirapuera – Portão (Poort) 3
Pavilhão (Paviljoen) Ciccillo Matarazzo (Pavilhão da Bienal)
São Paulo-SP, Brasil
Openingstijden:
Dinsdag, donderdag, zaterdag, zondag en op feestdagen: 09.00 – 19.00 uur
Woensdag en vrijdag: 09.00 – 22.00 uur
Maandag gesloten
Gratis toegang

Meer Brazilië