Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Manokwari 1961

Na de koloniale sporen in boeken van gisteren en eergisteren, vandaag een persoonlijke koloniale herinnering.

Als kind woonde ik een tijdje op Nederlands Nieuw-Guinea. De tropen zijn voor een kind een belevenis. Warm weer, veel buiten spelen. De school heeft een tropenrooster, dus ’s middags vaak naar het strand. In ons geval was dat Pasir putih ofwel: Wit zand, een strand nabij Manokwari. Ik heb daar heerlijk mogen snorkelen samen met mijn vader. Prachtige koralen en vissen in alle kleuren van de regenboog. Het tij kwam daar met kracht opzetten.

Later verhuisden we naar de hoofdstad van Nederlands Nieuw-Guinea, Hollandia, waar we zwommen bij Base G, een naam die dat strand in de tweede wereldoorlog had overgehouden aan de Amerikaanse campagne in de Pacific tegen Japan, dat ook Nieuw-Guinea had bezet.

Meer Nederlands Nieuw-Guinea

Manokwari (Nederlands Nieuw-Guinea) 1961

Het is dit jaar 54 jaar geleden dat Nederland de macht over haar laatste kolonie in de Oost, Nederlands Nieuw-Guinea, overdroeg aan de Verenigde Naties, die het na een half jaar overdroegen aan Indonesië. Het Indonesische bewind is geen zegen gebleken voor de locale bevolking van West Papua, zoals het gebied nu heet.

Vandaag is de dag dat activisten in West Papua en daarbuiten in protest de vlag hijsen, die bestemd was voor een onafhankelijk West Papua.

Begin jaren zestig van vorige eeuw woonde ik kort op Nieuw-Guinea. Op een dag gingen we naar een kampong van de locale bewoners, de papua’s (of papoea’s), die traditionele dansen voor de blanke bezoekers zouden uitvoeren.

Reuze interessant allemaal, maar geheel spontaan was het niet. Het feestje was georganiseerd als een gelegenheid voor de blanke bezoekers om foto’s te maken. Zo jong als ik was, hoorde ik een van de organisatoren iets zeggen van: “Je schuift er wat bier naar binnen en dan dansen ze wel”. Nogal koloniaal dus, wat ook wel bleek toen er een bord met ‘Groeten uit Manokwari’ tevoorschijn kwam:

Manokwari (Nederlands Nieuw-Guinea) 1961

Meer Nederlands Nieuw-Guinea

Manokwari 1961

In 1961 kwam ik als tienjarige knaap met mijn moeder en broer en zussen aan in Manokwari, Nederlands Nieuw-Guinea. Mijn vader was daar al.

Ik weet nog dat de Dakota, waarmee we van Biak naar Manokwari vlogen, niet ‘gevoerd’ was, waardoor je de kou van buiten door het aluminium heen kon voelen en condenswater langs de wand zag lopen.

Meer over vliegen in Nieuw-Guinea

Meer Nederlands Nieuw-Guinea

Arnhem 2013

Ik was iets van tien jaar toen we in Nederlands Nieuw-Guinea woonden (begin jaren ’60). Mijn herinneringen aan die tijd zijn dan ook die van een kind. Hoe ik mijn ogen uitkeek naar de papua’s met een lendendoek en een veiligheidsspeld in hun oor, die het gras kwamen maaien. Dat ik het een spannend idee vond dat onze barbecue, gemaakt van een koekblik van Verkade, door gevangenen was gemaakt en maar twee-en-een-halve Nieuw-Guineagulden kostte. (Zou ik dat bedrag goed onthouden hebben?) Hoe heerlijk het was om een ijskoud blikje fris te krijgen.

De flitspuit, zo’n rond blik vol gif met een pomp eraan, vond ik ook een interessant ding. Daarmee werd gesproeid tegen de insecten. Waarschijnlijk was DDT toen nog niet verboden. Ik mocht hem niet bedienen van mijn vader, omdat er gif in zat. Jammer, want ik vond het wel strijdvaardig dat spuiten door het huis heen.

De poster hierboven in Museum Bronbeek, waarop een inlandse bediende ten strijde trekt tegen de insecten, bracht de herinnering terug, al kan ik mij niet herinneren de reclame ooit eerder gezien te hebben.

Meer Nederlands Nieuw-Guinea

Ik was maar tien jaar oud toen we in Nederlands Nieuw-Guinea waren. Mijn herinnering aan de feestdagen daar is wat vaag. Bij de jaarwisseling 1961-’62 zaten we met kennissen op de veranda van ons huis in Manokwari. Het was warm – uiteraard. In de verte kunnen we de Geelvinkbaai zien. Daar zou om middernacht een vuurwerk worden afgestoken. Vanaf een oorlogsschip? Of heeft mijn geheugen dat erbij verzonnen? Het zitten op veranda’s kom je in veel koloniale literatuur tegen. Het geeft herkenning, als je dat zelf ook hebt mogen doen. Al was ik dan jong.

Meer herinneringen aan Nederlands Nieuw-Guinea.

Zo maar een herinnering die opkomt. Op Nieuw-Guinea hadden we een ‘barbecue van Verkade’. Dat wil zeggen: een simpele barbecue gemaakt van een rechthoekig koekblik van die fabriek. Hij kostte weinig, want hij was gemaakt in de gevangenis.

De gevangenen sneden de bodem uit het blik, drukten halverwege de hoogte van het blik een paar lippen naar binnen en daarop legden ze de bodem, voorzien van een groot aantal gaatjes om lucht door te laten. Onderaan zaten ook gaten voor de luchttoevoer. Aan de bovenkant van het blik was ijzerdraad gespannen. De houtskool ging op de plaat met gaatjes, de sateh op de draden. Prima ding.

Grappig hoe zo’n herinnering vijftig jaar later opborrelt. (De westelijke helft van Nieuw-Guinea was tot 1962 een Nederlandse kolonie.)

Meer West Papua | Nieuw-Guinea

December 2010

Den Haag (Zuid-Holland) 2019

Het zal met deze hutkoffer geweest zijn dat mijn vader in 1950 naar Nederlands Nieuw-Guinea ging met een compagnie mariniers. De leren handgreep is afgescheurd en vervangen door een ijzerdraadje. Dat soort reizen ging toen nog per schip, in dit geval de Tabinta. (Foto van schip afkomstig van Maritiem Digitaal.)

Het werk en verblijf op Nieuw-Guinea beschreef hij in dit artikel. Over een patrouilletocht langs de kust van Nieuw-Guinea maakte hij dit verslag. (Ingekorte, geredigeerde versie van Javapost.)

In 1961 – ’62 werd mijn vader nogmaals naar Nieuw-Guinea gestuurd, dit keer met gezin. Daarover schreef ik dit stuk. Toen ging de reis met het vliegtuig.

Op dit weblog besteede ik eerder aandacht aan zeereizen:

Passagiersschepen – Herinneringen aan Nederlands Nieuw-Guinea 16

Passagiersschepen: de reis naar Indië

Nog even over passagiersschepen: de reis naar Indië

De generatie, die de oorlog en de dekolonisatie van Nederlands Indië mee maakte, sterft nu snel uit. Sommigen schrijven aan het einde van hun leven nog hun herinneringen op aan die woelige tijden.

Zo verscheen onlangs Giovanni Hakkenberg. Mens en marinier door Jeanette Bosman en Rob Escher. Hakkenberg overleefde de slag in de Javazee (1942), was werkslaaf van de Japanners bij de aanleg van de beruchte Birma-spoorlijn en in een Japanse kolenmijn, was infiltrant in de gelederen van guerrillastrijders in Nederlands Indië en diende later op Nederlands Nieuw-Guinea, waarover ik hem ooit interviewde. Hakkenberg kreeg de Militaire Willlems-Orde, Nederlands hoogste militaire onderscheiding.

Alex Bal schreef zijn memoires onder de titel De laatste Indo. Nederlands Indië / Nieuw Guinea. Na de onafhankelijkheid van Indonesië (uitgeroepen in 1945, door Nederland erkend in na een bloedige koloniale strijd) hield Nederland vast aan de Nederlandse helft van Nieuw-Guinea. Het gezin Bal verhuisde daarheen en het boek gaat dan ook grotendeels over de tijd in die laatste Nederlandse kolonie in de Oost. (In 1962 vertrok Nederland uit Nieuw-Guinea.)

Veel eerder (1991) schreef Elien Utrecht al Twee zijden van een waterscheiding. Herinneringen aan Indonesië voor en na de onafhankelijkheid. Elien Utrecht moest uiteindelijk met haar man Ernst Utrecht, politiek activist en publicist, uitwijken naar Nederland. Prachtig boek!

Zo zijn er nog veel meer. Het is mooi dat diverse mensen hun memoires op schrift stellen. Het waren woelige tijden, die nog lang niet vergeten zouden moeten worden.

Augustus 2010

Meer herinneringen aan Nederlands Nieuw-Guinea

Wat gaat de tijd snel! Zo ben je een tienjarige knaap, die met zijn ouders naar het toenmalige Nederlands Nieuw-Guinea vertrekt, en dan is het al weer bijna vijftig jaar later – een leven verder, de herinneringen aan Manokwari en Hollandia vervagend.

Maar toch, hoe kort mijn tijd in Nieuw-Guinea ook was – we gingen voor drie jaar, het werd iets van tien, elf maanden, vanwege het verloren koloniale oorlogje – hij heeft veel indruk gemaakt.

Papoea’s uit het Arfakgebergte kwamen om het gras te maaien rond het huis in Manokwari. Als blank jongetje keek je je ogen uit. De veiligheidsspeld in het oor van Adam, de leider, fascineerde.

Zwemmen en snorkelen bij het strand van Pasir Poetih was geweldig. Op weg daarheen kwamen we langs enkele kampongs, die uitliepen en om rotih (brood) vroegen. Ervaringen, die je als tienjarig Hollands jongetje nog niet kunt plaatsen, maar die je wel bij blijven. Zo herinner ik mij ook de Chinese winkel in Manokwari met al die aparte spulletjes en geuren. Ik kocht er een soort multomap met Nieuw-Guinea op de omslag. De papoea-assistent van de lagere school (Klim en Daal) maakte een pijl en boog voor me.

Onvergetelijk was ook de bootreis met de Kaloekoe van de KPM (Koninklijke Pakketboot Maatschappij) van Manokwari via Biak en Japen naar Hollandia. Onderweg deden we ook nog een eilandje aan om een planter te bevoorraden. We mochten met de sloepen aan land en even zwemmen, terwijl de goederen voor de plantage werden uitgeladen.

In Hollandia begon ik iets te begrijpen van de politieke spanningen rond Nieuw-Guinea, dat door Indonesië werd opgeëist. Mijn schoolmaatjes en ik hadden een duidelijke mening: Nederland had het beste voor met de papoea’s. Ach, we praatten natuurlijk onze ouders en de heersende ideologie na.

Wat lijkt het nu lang geleden, wat is de tijd snel gegaan. Het feit dat de westelijke helft van Nieuw-Guinea tot 1962 Nederlands was, is bij de meeste Nederlanders niet meer bekend, vrees ik. Nederland is dat gebied, waar we het zo goed mee voor hadden (zeiden we), wel erg snel vergeten. Dat geldt natuurlijk niet voor de mensen die er woonden, werkten en leefden, maar wel voor vrijwel de hele rest van de Nederland. En voor de Nederlandse politiek. Economische belangen in Indonesië wegen zwaarder dan de mensenrechten in onze voormalige kolonie.

Augustus 2010

Meer herinneringen aan Nieuw-Guinea

Poster met de Dempo van de Rotterdamsche Lloyd

Eerder op dit weblog besteedde ik aandacht aan de passagiersvaart: vanwege mijn eigen reis met de Kaloekoe in de wateren van Nederlands Nieuw-Guinea, en de reis naar Indië, die mijn vader maakte als kleine jongen. Op die reis is ook de kerstfoto van eergisteren gemaakt. Mijn vader keerde terug op de Dempo van de poster hierboven (ook op de foto, bron).

De passagiersvaart heeft vandaag de dag een romantisch imago, maar in Naar de Oost!, een boek onder redactie van Peter van Zonneveld, blijkt dat er op de Indiëreizen veel geklaagd werd. Naar de Oost! begint met de zeilvaart uit de tijd van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en eindigt met de luchtreizen naar Indië / Indonesië van de na de oorlog. Zie ook Kerstpost in recordtijd naar Indië, gisteren op dit blog.

Over de tijd dat mijn vader de reis maakte schrijft Coen van ’t Veer in Naar de Oost! op basis van fragmenten uit de literatuur dat zo’n zeereis niet altijd een pretje was. Verveling was een groot probleem op zo’n wekenlange reis. Vandaar dat er veel dekspelletjes werden gedaan. In Zoutwaterliefde van Melis Stoke is de inlandse hutbediende Siamin daar nogal verbaasd over:

Op een schip kan men rusten en slapen. Maar Europeanen willen bewegen. Ze gooien met ringen en ballen, en duwen houten schijven over het dek, van den eenen krijtring naar den anderen, die men later weer moet afvegen.

Een probleem is ook het gezelschap, waar men drie weken lang dicht opzit en welhaast mee om móet gaan. E. du Perron schrijft daarover in Scheepsjournaal van Arthur Ducroo:

Wat kunnen ons die mensen schelen? Maar je merkt tot je vernedering, dat je op stukken na niet zo los van ze bent als je dacht te zijn. Van alle kanten gespannen draden. (…) De collectiviteit van al deze onbekenden: zij tegenover wij. Maar dit is volkomen denkbeeldig, want ‘zij’ bestaat alleen voor ons; onder elkaar zijn zij ook verdeeld, wantrouwig, schichtig, vijandig. Geen vlucht mogelijk zodra je uit je hut bent, en driemaal per dag gedwongen samenzijn, promiscuïteit; je hebt elkaar niet gekozen, je hébt elkaar. Eén blik op de eetzaal was genoeg om te weten dat opgeprikte kleinburgerij overal zichzelf blijft; maar wat men in een hotel verfoeien zou, tracht men hier uit eigenbelang te zien met minzaamheid.

De spanningen komen op de heenweg naar Indië vaak in de Indische Oceaan tot een uitbarsting. Men is dan te lang samen en de hitte draagt dan ook bij tot de spanning aan boord, zo valt op te maken uit de door Van ’t Veer aangehaalde literatuur.

Tot besluit Melis Stoke:

Wat is een schip anders dan een weggedreven stuk trottoir …? Het is de ontmoetingsplaats voor menschen zonder relaties met menschen die hen straks weer voorbij zullen loopen.

Aanvulling december 2020:

In Javapost is meer te lezen over de reis naar Indië door de eeuwen heen:

> Onze bootreis naar Nederland

> Op weg naar de Gordel van smaragd