Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw was de Novib uitgever van een reeks boeken uit wat toen nog de ‘derde wereld’ heette. Later werd dat ‘ontwikkelingslanden’. In die jaren zeventig en tachtig was de belangstelling voor de problemen van verre landen groter dan nu. Na de tweede wereldoorlog waren de meeste koloniën zelfstandig geworden en het heersende idee was dat die ‘derde-wereldlanden’ zo onontwikkeld waren doordat ze door het koloniale moederland waren uitgebuit. Daar zat zeker wel wat in, al kun je voor complexe problemen als armoede en onderontwikkeling meestal niet volstaan met een monocausale verklaring. Nederland kende vanuit die historie talloze landencomité’s, die zich inspanden voor ‘hun’ land.

De Novib haakte op die interesse in door het verspreiden van mappen met landeninformatie en de Derde-Sprekerserie met literatuur uit de ‘derde wereld’. Erg sterk was de landeninformatie over Kenya, die een zin bevatte, die ongeveer zo ging: “de mensen wonen in één ruimte met hun kippen en geiten, net zoals wij met onze honden”. Zo’n omkering van het perspectief kom je maar zelden tegen in verhalen over ontwikkelingslanden. Vaak blijven we onbewust toch een beetje ‘aapjes kijken’.

Daar moest de Derde-Sprekerserie verandering in brengen. Boeken over die landen geschreven door de mensen van daar. Een lovenswaardig initiatief, hoewel er ook wel stemmen zijn, die menen dat schrijvers in arme landen hun literatuur vaak maken voor de westerse markt. Daar is immers (vooralsnog) veel meer vraag naar boeken.

Daarbij zijn er wellicht ook culturele verschillen. Een medewerker van Radio Nederland Wereldomroep uit Franstalig Afrika vertelde mij ooit dat schrijvers in Franstalig Afrika altijd schrijven met de ambitie om in Parijs erkenning te krijgen. De schrijvers uit Engelstalig Afrika schrijven volgens hem vooral om in eigen land bekend te worden. Ik vermoed dat ook schrijvers in Portugeestalig Afrika zich sterk op de uitgevers in Lissabon richten.

Op mijn plank staan diverse boeken uit die Derde-Sprekerserie van de Novib. Bijvoorbeeld Verloren land (Terra morta) van Castro Soromenho, een roman uit Angola, in Nederland verschenen in 1982. Het is een boek uit 1949, toen Portugal nog de scepter zwaaide in Angola. Het gaat over een klein plaatsje in het binnenland van het koloniale Angola.

Het boek laat goed zien hoe enkele Portugezen tegenover een meerderheid van inheemse Angolezen het Portugese bewind voeren. Dat gaat gepaard met het nodige racisme en wreedheid tegenover de negers, zoals je toen nog mocht zeggen. Je leest ook hoe er ondanks de afstand tussen de kolonialen en overheersten een menging optreedt. Er zijn inheemsen, die voor het koloniale bewind werken en uiteraard zijn er seksuele contacten, wat leidt tot halfbloeden met hun eigen problematiek: ze horen vaak nergens echt meer bij.

Het is voor ons moeilijk voor te stellen hoe enkele koloniale bestuursambtenaren enorme gebieden bestuurden en daar, zo jong als ze vaak waren, alles moesten doen: wegen aanleggen, recht spreken, belasting innen en ga zo maar door. Niet dat elke bestuursambtenaar zich altijd even goed van al die taken kweet. Dat blijkt ook wel uit Verloren land, waar sommige koloniale ambtenaren niet al te veel uitvoeren en gelaten wachten op het einde van hun vier jaren op hun post.

Verloren land geeft alles bij elkaar een aardig beeld van die koloniale tijd (die in het geval van Angola nog tot 1975 zou duren) en je wilt ook wel weten wat er gebeurt met de personages in het boek, maar deze roman leest niet heel gemakkelijk. Misschien omdat de wereld, die het beschrijft, inmiddels ver van ons af ligt, misschien door de niet zo heel vlotte vertaling. Toch is het wel een aanrader voor wie meer wil weten over het niet altijd even roemrijke Portugese koloniale verleden.

Castro Soromenho, Verloren land (Terra morta), Het Wereldvenster, Bussum. Nog verkrijgbaar via onder meer Boekwinkeltjes.nl.

Blik op Portugal oktober 2011

Meer Portugal | Meer boeken Portugal

As mulheres do meu pai (‘De vrouwen van mijn vader’) van José Eduardo Agualusa speelt in Zuidelijk Afrika (Angola, Moçambique, Namibië, Zuid-Afrika) en gaat over de zoektocht van Laurentina Manso naar haar biologische vader.

Laurentina is een Mozambikaanse die in Lissabon woont. Op het sterfbed van haar moeder krijgt ze te horen dat ze geadopteerd is. Haar moeder vertelt dat ze de dochter is van een in het kraambed gestorven meisje en de Angolese zanger en muzikant Faustino Manso.

Faustino sterft kort daarna. Hij blijkt zeven weduwen en achttien kinderen achter te laten. Laurentina besluit na de begrafenis van haar vader om diens leven te volgen en zijn vrouwen en bekenden te interviewen om een documentaire te maken over het leven van de muzikant en minnaar. Faustino heeft jaren door Afrika gezworven om met zijn muziek zijn brood te verdienen en overal waar hij kwam lief te hebben en te ‘trouwen’ (naar Afrikaanse opvattingen).

De zoektocht levert een schitterend verhaal op, waarbij we niet alleen Laurentina volgen, maar ook haar reisgenoten. Zuidelijk Afrika met zijn koloniale strijd en racisme wordt voelbaar in de flarden van gesprekken tussen de reizigers in hun gammele busje en in de vele ontmoetingen met curieuze figuren, die ze onderweg hebben.

De lezer krijgt een beeld van de wonden die de koloniale oorlog heeft geslagen. Waar hoor je bij? Ben je Afrikaan of Portugees? Een van Laurentina’s reisgenoten is haar vriend, die in Portugal is geboren uit Angolese ouders. Hij heeft een aversie tegen Afrika en benadrukt daarom steeds dat hij Portugees is. Een net ontdekte Afrikaanse neef is juist trots op zijn Afrikaanse afkomst. Agualusa maakt met zijn boek duidelijk dat dergelijke obsessies met identiteit en etniciteit nergens toe leiden. “Ben ik ook geweest, vriend, Portugees. Toen ik groot werd is het overgegaan.”

Nog steeds eisen achtergelaten landmijnen slachtoffers in met name Moçambique, zoals blijkt uit het verhaal over de pianist zonder handen. We ontmoeten verder onder meer een straatmeisje dat dertig blijkt te zijn, maar sinds haar elfde niet meer is gegroeid en Pouca Sorte, de chauffeur van het busje, die weer zijn eigen verhaal heeft. Zo maakt het boek veel zijsprongen, die samen een prachtig beeld geven van Zuidelijk Afrika.

Agualusa laat in al die zijpaden ook zien dat er veel waarheden bestaan. Daarmee is de Angolees/Portugese schrijver geen postmodernist, voor wie elke (subjectieve) waarheid even waardevol is, maar hij laat zien hoe iedereen zijn eigen verhaal maakt. “De waarheid bij de geschiedschrijving is niet datgene wat gebeurd is, maar datgene wat, omdat het had kunnen gebeuren, gebeurd lijkt”, schreef hij ooit als motto in een verhalenbundel. Daar borduurt dit boek op voort: “Uit hoe veel waarheden bestaat een leugen?”

Hetzelfde thema kwam ook naar voren in Agualusa’s vorige boek, ‘De handelaar in verledens’ (O vendedor de passados), waarin een albino mensen aan een nieuw verleden helpt, compleet met stamboom, documenten en herinneringen. In het postkoloniale Angola is er veel vraag naar nieuwe identiteiten.

De zoektocht van Laurentina naar haar biologische ouders in De vrouwen van mijn vader levert nog een paar grote verrassingen op. Die zal ik hier niet vertellen om uw leesplezier niet te bedreven.

Het boek vraagt wel wat van de lezer, want het bestaat uit gedachten, dromen, flarden van gesprekken en dagboekfragmenten, waarbij de ikfiguur nogal een wisselt. Wie het boek vaak onderbreekt raakt het spoor soms even bijster. Dat stoort overigens niet veel, want de flarden en fragmenten lezen heerlijk weg en meestal vallen de puzzelstukjes wel weer op hun plaats.

Een intrigerend boek. Warm aanbevolen.

José Eduardo Agualusa – ‘De vrouwen van mijn vader’. Vertaald door Harrie Lemmens; Meulenhoff, 19,90 euro.

September 2010

Meer boeken uit | over Portugal

De bedoeling is dat deze reeks gaat over Portugese literatuur. De vraag is natuurlijk wat Portugese literatuur dan wel is. Is dat literatuur over Portugal, uit Portugal, of alles wat in het Portugees geschreven is?

Zijn de door de Portugese Nobelprijswinnaar José Saramago op de Canarische eilanden geschreven boeken, zoals het eerder besproken De stad der blinden, over ‘de’ mensheid en niet over een specifiek land of cultuur, nog Portugese literatuur, of is dat meer wereldliteratuur? Weg met het denken in vakjes. Deze keer een boek van de Angolese schrijver Pepetela: Een roemrijke familie (A glóriosa família).

Nederland de baas in Luanda
Een roemrijke familie gaat over de zeven jaar (1641 – 1648), waarin Nederland de scepter zwaaide in Luanda, de Angolese hoofdstad. Prins Johan Maurits was gouverneur van Hollands Brazilië en hij had slaven nodig voor de suikerteelt. (Het Mauritshuis in Den Haag is grotendeels met ‘suikerfortuin’ gebouwd.) Weliswaar was de vrede met Portugal, net weer los gekomen van Spanje, getekend, maar in de tijd die nodig was om dat te berichten aan de koloniën, sloegen de Nederlanders nog even een slag in Luanda om de aanvoer van slaven veilig te stellen.

Hoofdpersoon in het verhaal is Baltazar Van Dum, Vlaming, maar ‘Portugees van gemoed’. Zijn vrouw is zwart en in veel opzichten meer racistisch dan haar echtgenoot. “Weer eentje, die het ras achteruit laat gaan”, is haar commentaar als een zoon van haar een kind verwekt bij een Afrikaanse vrouw. De Hollanders beschouwen Van Dum als een geestverwant, maar tegelijkertijd vertrouwen ze hem als katholiek niet erg. Van Dum laveert tussen Hollanders, Portugezen, de koning van Kongo, de Angolese koningin en inlandse stamhoofden.

Een roemrijke familie is een aaneenschakeling van gebeurtenissen, waarbij niet alleen Van Dum, maar iedereen moet schipperen tussen de verschillende culturen: tussen katholiek (de Portugezen) en protestant (de Hollanders), tussen zwart en blank, tussen het ‘ware’ geloof en de Afrikaanse magie, tussen loyaliteit aan de Portugezen, die naar verwachting terug zullen komen, en de Hollanders, die nu de scepter zwaaien. Het verhaal wordt verteld door de lijfslaaf van Baltazar Van Dum, een halfbloed die Van Dums zoon zou kunnen zijn.

Iedereen boter op het hoofd
Pepetela laat in dit kloeke boek (430 bladzijden) zien hoe niets zwart-wit is. Niemand is volledig schuldig of volledig onschuldig. De Afrikaanse slavenhandel is uitgevonden door Afrikanen, al waren het wel de blanken die er een transatlantische handel van maakten. Andere volken zijn minstens zo wreed en onderdrukkend als de Europeanen, al waren de Europeanen misschien wel het meest efficiënt in hun oorlogsvoering en dus hun geweld. De blanken hebben niet het monopolie op racisme. Iedereen heeft boter op zijn hoofd.

Een roemrijke familie is een fascinerend boek, dat veel begrip geeft voor het laveren dat noodzakelijk is om in een gemengde samenleving te leven. Bestaan er trouwens niet-gemengde samenlevingen? Veel meer dan in veel andere boeken over de koloniale tijd, waarin vaak blanke helden optreden en de scheidslijnen helder zijn, laat dit boek zien hoe ingewikkeld samenlevingen zijn en hoe veel ‘waarheden’ er bestaan.

Een roemrijke familie (uitgeverij Meulenhoff) is zeer de moeite waard, ook al omdat het zich laat lezen als een avonturenroman. Vertaald door en met een nawoord van Harrie Lemmens.

Pepetela heet in werkelijkheid Artur Carlos Maurício Pestana dos Santos (1941). Pepetela was zijn schuilnaam in het verzet tegen het Portugese koloniale regime in Angola. Hij is zelf Portugees èn Afrikaan, ofwel een blanke Afrikaan. Hij won in 1997 de prestigieuze Prémio Camões voor zijn werk en in 1999 de Prince Claus Award.

Jaime Bunda
Pepetela schreef ook Jaime Bunda, wat in het Portugees niet toevallig een beetje klinkt als James Bond. Jaime Bunda (bunda = kont) is een dikke, zwetende geheim agent in het marxistische Angola. Het is een geestig en ironisch boek dat het marxistische bewind speels op de hak neemt. Bij mijn weten helaas niet vertaald in het Nederlands. (Wel in het Frans, Duits en Engels.)

Bij uitgeverij De Geus verscheen in 2008 Roofdieren (Os predadores) van Pepetela. Dat gaat over dertig jaar onafhankelijkheid van Angola, onder meer over de corruptie.

Maart 2010

Meer boeken Portugal