Brazilië, West-Papua, media en meer
Athene (Griekenland) 2023
Ook in Griekenland draaide de film Oppenheimer (Οπενχάιμερ in het Grieks) over Robert Oppenheimer en de andere makers van de atoombom.
De dreiging van een nucleaire oorlog is groter dan de meeste mensen denken, zeker nu Rusland oorlog voert tegen Europa. De gevolgen van zo’n oorlog zouden desastreus zijn.
Athene (Griekenland) 2023
Deze openluchtbioscoop, Thision, was gesloten, toen ik er langs kwam. Op hun site vond ik een foto van het interieur (hieronder). Verder ontdekte ik dat Athene vele openluchtbioscopen telt.
Athene (Griekenland)
Nog even over de Duitse bezetting.
Voor wie in of kort na de oorlog van 1940 – 1945 is geboren, is de Duitse bezetting indirect een levende herinnering. Wie in de jaren vijftig / zestig van vorige eeuw (als jongen) opgroeide, deed dat met boeken zoals bijvoorbeeld Reis door de nacht van Anne de Vries en Van Hollandse jongens in de Duitse tijd van Aart Romijn.
Een film die grote indruk op mij maakte, ook omdat mijn vader vertelde dat die over ware gebeurtenissen ging, was De overval van Bert Haanstra en Paul Rotha. De film gaat over de gedurfde bevrijding van 51 gevangenen uit de gevangenis van Leeuwarden in december 1944. Ik heb de film niet zo lang geleden op DVD opnieuw gezien en ik voelde opnieuw de spanning die ik als kind beleefde. De film doet hier en daar de werkelijkheid wel wat geweld aan, zo begrijp ik, maar het is een klassieker van de Nederlandse film.
Later kreeg ik het boekje van dr. Lou de Jong (van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog) over die operatie.
De actie in Leeuwarden was trouwens niet uniek. Tijdens de Duitse bezetting van Nederland zijn er meer gewapende overvallen op gevangenissen geweest, onder meer in Assen en Rotterdam. Ook daarbij vielen geen slachtoffers. Als SS’ers verklede verzetsmensen bevrijdden bijvoorbeeld in oktober 1944 zeventien ter dood veroordeelde verzetsmensen uit de gevangenis in Rotterdam.
Onlangs verscheen De mannen van de Overval van Hessel de Walle, waarin de levensverhalen van de verzetsmensen, die deelnamen aan de bevrijdingsactie in Leeuwarden worden verteld.
De overval in Leeuwarden kon zo bekend worden doordat de deelnemers hun ervaringen op schrift stelden. Die verslagen vormden de basis voor de film, waarmee de overval in Leeuwarden zijn roem verwierf.
Hieronder een Friese documentaire over de overval, het boek en de film. Klik op CC voor ondertitels.
Voor jongeren zal het perspectief op de Duitse bezetting nu heel anders zijn dan het mijne. We laten de herdenkingen nu vergezeld gaan van grote festivals om jongeren aan te spreken, want de Duitse tijd ligt steeds verder achter ons. Zo gaat dat met geschiedenis – voor de meesten althans. Een nationaal gedragen beeld van de bevrijding is er inmiddels niet meer, zo schreef De Groene Amsterdammer.
In Europa krijgen we vanzelfsprekend de geschiedenis van de tweede wereldoorlog mee vanuit Europees perspectief. Vanwege de koude oorlog zelfs vanuit een West-Europees gezichtspunt, waarbij de vele malen grotere offers van de Sovjet-Unie vaak vergeten of verkleind worden. Ook de bijdrage van troepen uit de Britse en Franse koloniën worden vaak verdonkeremaand, al komt daar wel meer aandacht voor. Ooit bezocht ik een klein dorp in Kenia, waar ik in een hutje een oude Keniaan ontmoette, die nog steeds trots was op zijn aandeel in de strijd aan de kant van de geallieerden. Op een plankje stond een foto van hem, fier in zijn uniform.
Ook Brazilië deed uiteindelijk aan geallieerde zijde mee aan de tweede wereldoorlog. Aanvankelijk lag de sympathie van de Braziliaanse regering onder Getúlio Vargas aan de kant van Duitsland. Duitsland was een belangrijke handelspartner en president Vargas voerde een regime dat leek op dat van het Italië van Mussolini.
In 1942 koos Brazilië onder druk van de Verenigde Staten voor de kant van de geallieerden. Brazilië voerde dienstplicht in om rubber te tappen in het Amazonegebied. Rubber was van groot belang voor de oorlogsinspanning. Veel van die dienstplichtige rubbertappers (soldados da borracha, soldaten van het rubber) kwamen om. De Braziliaanse marine patrouilleerde in de Atlantische Oceaan en in 1944 stuurde Brazilië een 25.000 man sterke troepenmacht naar Europa om deel te nemen aan de invasie van Italië, de Força Expedicionária Brasileira (FEB, Braziliaanse Expeditiemacht).
Ondertussen was er ook een grote gemeenschap van Duitse immigranten in Brazilië, waarvan velen sympathie koesterden voor Hitler. Daarover gaat de historische roman Alarm! van Roberto Muylaert. Het boek verhaalt over een immigrant uit de Duitse gemeenschap in Blumenau in de deelstaat Santa Catarina. Daar was zeventig procent van de Duitse immigranten op de hand van Hitler. Werner Hoodhart neemt dienst bij de Duitse Kriegsmarine en wordt geplaatst bij de onderzeedienst, die vanuit het Franse St. Nazaire, waar een grote U-bootbunker (de ‘garage’ zoals Hoodhart hem noemt), de Atlantische oceaan onveilig maakt.
Als Hoodhart met zijn U-199 een opdracht krijgt om langs de Braziliaanse kust koopvaarders op weg om de geallieerden te bevoorraden aan te vallen, komt hij op het idee om aan land te gaan in Praia Grande in de deelstaat São Paulo. Omdat inmiddels de opdracht luidt om ook Braziliaanse koopvaarders aan te vallen krijgt Hoodhart loyaliteitsproblemen. Het kelderen van Braziliaanse schepen gaat hem te ver. Hij keert daarom niet terug aan boord van zijn onderzeeër.
Alarm! verhaalt over de benauwde omstandigheden aan boord van een onderzeeër, de stank van urine en ontlasting, als lang onder water gevaren moet worden en het zuurstofgehalte steeds verder afneemt. De spanning is te snijden als er om de duikboot heen dieptebommen vallen. Ook vertelt het boek over aanvallen in het zicht van de haven van New York, waar aanvankelijk geen moeite wordt gedaan om te verduisteren, zodat de uitvarende koopvaardijschepen goed afsteken tegen de lichten van de stad, wat het werk van de bemanning een stuk gemakkelijker maakt. De Amerikanen sloegen Britse waarschuwingen over de dreiging van de duikboten arrogant in de wind.
Verder gaat het boek over de belevenissen van Hoodhart zowel aan boord als in het Brazilië van toen, nadat hij zijn boot verlaten heeft en zoekt naar een nieuwe rol. Hij ontmoet een Duitse spionne, die in het presidentiële paleis in Rio de Janeiro werkt en besluit uiteindelijk om met haar hulp toch terug te keren naar de U-199. Hoe het afloopt, zal ik u natuurlijk niet vertellen.
De Braziliaanse troepen die naar Europa werden gestuurd om mee te vechten met de geallieerden waren, zo valt in Alarm! te lezen, gekleed in slappe stoffen hoofddeksels met oorflappen zoals ook de straatvegers in Brazilië gebruikten. Hun schoenen hadden papieren zolen die niet lang zouden meegaan in de Europese sneeuw, zodat de Amerikanen de Brazilianen van helmen en legerschoenen moesten voorzien. Ook kregen ze Amerikaanse uniformen, want het groen van de Brazilianen leek te veel op dat van de Duitsers.
Kortom: Alarm! is een boek met een persoonlijk verhaal over gedeelde loyaliteiten en historische details over de rol van Brazilië in de tweede wereldoorlog. Spannend en interessant. In het Engels en Portugees verkrijgbaar.
A estrada 47 (Road 47) is een speelfilm uit 2013 over een groep Braziliaanse soldaten tijdens de invasie van Italië. Ik vond het geen geweldige film, maar voor geïnteresseerden in het onderwerp wellicht de moeite waard. Ik zag hem op Netflix. Trailer:
Chico Buarque de Hollanda, nu 71 jaar oud, is in Brazilië een begrip. In 1966 lanceerde hij zijn eerste langspeelplaat en won hij het Festival de Música Popular Brasileira met het lied A banda. Enkele jaren later vond Chico Buarque het na een arrestatie vanwege zijn oppositie tegen het generaalsregime (1964 – 1985) veiliger om Brazilië verlaten. Hij ging naar Italië, waar hij als kind al had gewoond. Hij kwam al snel terug en bleef actief tegen het militaire bewind. Chico Buarque werd een ster van de Musica Popular Brasileira (MPB) en bracht tachtig platen uit. Later ontpopte hij zich ook als schrijver. Zijn boeken zijn ook in Nederland uitgegeven.
Over Chico Buarque gaat Chico, artista brasileiro, een documentaire uit 2015 van Miguel Faria Jr. Een ingetogen film, die fragmenten uit een show afwisselt met beelden uit Chico Buarques carrière en interviews.
De documentaire roept een beeld op van een zeer veelzijdig artiest, die onder meer vertelt dat hij niet erg houdt van optreden en dat zijn meer activistische songs artistiek gezien van mindere kwaliteit zijn. De muzikale fragmenten zijn vaak prachtig. Ook de zoektocht naar een Duitse halfbroer, onderwerp van zijn boek Mijn Duitse broer, heeft zijn plek in de documentaire.
Warm aanbevolen.
De film Que horas ela volta? (Hoe laat komt ze terug? | The second mother) (2015) legt een ongemakkelijke waarheid bloot: Brazilië is ondanks de ogenschijnlijk gemakkelijke omgang tussen klassen, rassen en sociale groepen nog steeds een klassenmaatschappij. Het voorstel om een metrostation te openen bij de rijke wijk Higienópolis bijvoorbeeld, leidde enkele jaren terug tot verschrikte reacties van de rijke bewoners, want dan zou ‘een ander soort mensen’ de wijk al te gemakkelijk kunnen bereiken.
Que horas ela volta? gaat over een inwonend dienstmeisje, Val, dat door dat inwonen in een piepklein kamertje achterin het huis al jaren lief en leed met de familie deelt. De tienerzoon, Fabinho, is vrijwel geheel door Val opgevoed en komt, zo groot als hij nu is, nog steeds bij haar in bed liggen als hij niet kan slapen.
Dan krijgt Val een telefoontje dat haar dochter, die ze ooit achter moest laten in het noordoosten van Brazilië om geld te gaan verdienen in São Paulo. De dochter heeft haar middelbare school afgerond en komt naar São Paulo om daar toelatingsexamen voor de universiteit te doen. Of ze tijdelijk bij Val kan verblijven. Dat mag van de vrouw des huizes, want “je bent familie. Ik koop een matras voor je”.
Dochter Jéssica arriveert en wordt voorgesteld aan de familie. Die leidt haar rond in het huis, waarbij ze ook bij de logeerkamer komen. “Ideaal om te studeren”, zegt Jéssica. Moeder Val schrikt zich rot, want dat doorkruist de verhoudingen. Het is de bedoeling dat haar dochter bij haar in haar kleine slaapkamertje slaapt op een matras op de grond. De heer des huizes vindt het echter prima dat Jéssica de logeerkamer neemt, de meer statusbewuste vrouw des huizes ziet het met lede ogen gebeuren.
In Brazilië is het fenomeen van het inwonende en daardoor bijna dag en nacht beschikbare dienstmeisje nog steeds wijd verbreid. In West-Europa kennen we het vrijwel alleen van de incidentele verhalen over akelige uitbuiting van vaak Filipijnse dienstmeisjes bij het corps diplomatique. Al zal het wel meer voorkomen dan we weten.
De film Que horas volta laat prachtig zien hoe de verhouding tussen de gegoede burgers en hun inwonende dienstmeisjes in deze tijd niet meer zo vanzelf spreekt. Regisseur Anna Muylaert heeft daarbij bewust vermeden om van de werkgevers van Val nare uitbuiters te maken. Ze wil juist laten zien dat heel normale gezinnen er nogal vanzelfsprekend vanuit gaan dat hun personeel voor ze klaar staat.
Vals dochter Jéssica doorkruist die vanzelfsprekende verhoudingen. Zo wordt ze door de zoon des huizes en een vriendje speels in het zwembad gegooid. Waarop Fabinhos moeder het zwembad laat schoonmaken, want “er heeft een rat in gezwommen”.
Jéssica probeert haar moeder te laten zien dat de verhoudingen scheef zijn en dat ze helemaal niet echt bij het gezin hoort, zoals de gegoede familie vaak zegt. Val heeft bijvoorbeeld nog nooit gebruik gemaakt van het zwembad. Dat zou ook helemaal niet in haar opkomen. Daar tussendoor spelen ook de moeder-kindverhoudingen: die van Val die haar dochter moest achterlaten om haar financieel te kunnen onderhouden en die van de vrouw des huizes die de opvoeding van haar zoon grotendeels aan haar dienstmeisje overliet.
Ik zal de afloop van de film hier niet verklappen, ga hem vooral zien. Hij is een niet nadrukkelijke aanklacht tegen de nog steeds feodale verhouding tussen de gegoede burgers en hun personeel. Niet nadrukkelijk, maar juist daardoor blijft hij goed hangen. Het zijn ogenschijnlijk hele normale, redelijk aardige mensen die niet meer doorhebben hoe scheef de verhoudingen zijn. Muylaert heeft vermeden er een pamflettistische film van te maken met een simpel goed-foutschema. Onder Brazilianen heeft de film veel losgemaakt.
Que horas ela volta? won onder meer de C.I.C.A.E. Award op het filmfestival Berlijn en de Special Jury Prize op het Sundance Filmfestival. Warm aanbevolen.
Interview met regisseur Anna Muylaert (met filmfragmenten).
Rio de Janeiro (RJ) Brazilië 2014
Op Aswoensdag, als het carnaval voorbij is, vieren de mieren feest met de restanten van het gebeuren, zo laat een video zien waarvan het beeld hierboven is. Ik zag hem in het Museu da Arte Moderna (MAM) in Rio de Janeiro.
Enorm grappig de mieren in de weer te zien met hun kleurige trofeeën. Rustgevend ook, die rusteloze diertjes.
Bekijk een stukje uit de film (klik op de camera onder de foto), gemaakt door Cao Guimarães en Rivane Neuenschwander.
In de categorie recensies van Braziliaanse films deze keer Flores raras | Zeldzame bloemen (2013) van Bruno Barreto (Dona Flor e seus dois maridos | Dona Flor en haar twee echtgenoten). De vraag is evenwel: is dit wel een Braziliaanse film? Flores raras is grotendeels Engels gesproken, speelt zich voornamelijk af in Brazilië en heeft een Braziliaanse regisseur. Uiteindelijk is het natuurlijk wat kunstmatig om de film in een hokje te willen stoppen, kunst overschrijdt grenzen.
Flores raras vertelt het ware verhaal van de liefde tussen de Amerikaanse dichteres Elizabeth Bishop en de Braziliaanse vormgeefster Lota de Macedo Soares. Lota’s eerdere partner blijft bij hen wonen, ondanks de nieuwe liefde. Ze ‘krijgt’ in ruil daarvoor een adoptiekind.
Elizabeth heeft een drankprobleem, Lota beweegt zich in de hogere kringen van de Braziliaanse maatschappij. Ze overtuigt de gouverneur van Rio de Janeiro (preciezer: de toenmalige deelstaat Guanabara) om in Rio het Parque do Aterro de Flamengo aan te laten leggen onder haar leiding. (Er is kritiek op de film, omdat die ten onrechte de indruk wekt dat het ontwerp van het park geheel van Lota is. Wereldberoemd landschapsarchitect Roberto Burle Marx wordt niet genoemd.) Ondertussen wordt het politieke klimaat grimmiger en neemt de onderdrukking toe, uitmondend in de militaire staatsgreep van 1964.
De relatie tussen Elizabeth en Lota verloopt heftig met de nodige ups en downs. Elizabeth gaat een poosje les geven in de Verenigde Staten. Lota, die altijd de sterkste van de twee leek te zijn, komt in een psychiatrisch hospitaal terecht. Hoe een en ander verder afloopt, zal ik hier niet vertellen.
Flores raras is een mooie film met fraaie beelden van het fantastische buiten van Lota in Petrópolis (RJ), van het toenmalige Rio de Janeiro en van het leven in de hogere klasse met zijn diners en ontvangsten. De relatie tussen de hoofdpersonen is boeiend, maar toch ontbreekt er wat. De film laat wel de buitenkant van de spanningen tussen de hoofdpersonen en in henzelf zien, maar dringt te weinig door in de diepere lagen van die spanningen. De film boeit wel, maar laat de kijker wat onbevredigd achter. Het is toch een lange zit voor een (mooi in beeld gebrachte en prima geacteerde) film over een boeiende relatie, waar je uiteindelijk te weinig in kunt meevoelen.
Trailer:
Ônibus 174 (Bus 174) (2002) van José Padilha (die later bekend werd door zijn films Tropa de elite en Tropa de elite 2) is een lange, indringende documentaire over de kaping van een stadsbus in Rio de Janeiro in 2000. Sandro Rosa do Nascimento gijzelde na een mislukte overval (?) een aantal passagiers en gedurende vier-en-een-half uur dreigde hij hen te doden, omringd door politie en media. Er bestaat ook een speelfilmversie van de gebeurtenissen onder de titel Última parada 174 (Laatste halte 174) (2008) van regisseur Bruno Barreto. Deze heb ik nog niet gezien.
De (lange) film van Padilha wisselt beelden van de gijzeling af met interviews en beelden van de wereld van daklozen en misdadigers (gevangenissen), die een triest beeld schetsen van de dader en zijn situatie. De documentaire preekt niet, maar laat op een onnadrukkelijke manier zien hoe de armen in Brazilië (niet alleen daar trouwens) worden genegeerd. Om diep over na te denken.
Let op: deze recensie vertelt de inhoud van de film. Wie hem eerst wil zien zonder de afloop te weten, kan hier terecht (vervolg recensie daaronder):
https://www.youtube.com/watch?v=4mQ2b-PE7Iw
Op jonge leeftijd zag Sandro zijn moeder voor zijn ogen bloedig vermoord worden. Zijn vader heeft hij nooit gekend. Hij gaat al jong op straat leven, waar de straatkinderen regelmatig worden mishandeld of zelfs afgeschoten door milities, vaak bestaande uit politieagenten. Sandro overleefde zo’n bloedbad bij de Candelária kerk in Rio de Janeiro in 1993. Hij voorziet in zijn levensonderhoud via diefstal en overvallen.
Tijdens de gijzeling schreeuwt Sandro dat de Braziliaanse maatschappij de armen negeert en geen kans geeft. Dat beeld komt ook voort uit de interviews. De armen van Brazilië worden genegeerd door wie het beter heeft en zijn als het ware onzichtbaar. Zo voelen ze zich ook, zo blijkt uit de interviews. Ze voelen dat ze niets zijn, dat de wereld hen niet ziet en niet wil zien. Als ze in de gevangenis zitten, worden ze als beesten behandeld en raken ze het spoor verder bijster.
Sandro is, zo blijkt gedurende de uren durende gijzeling, niet echt van plan om de gijzelaars te doden. In de bus hebben enkele van de jonge vrouwen die zijn gegijzeld dat ook door, zo blijkt uit de interviews. Sandro zegt op een gegeven moment tegen een van hen dat hij haar niet gaat doden, maar dat hij wel gaat schieten. Hij schiet in de vloer en zegt tegen haar dat ze op de grond moet bijven liggen.
Ondertussen schiet de politie de gijzelnemer niet dood, terwijl ze daar volop gelegenheid voor hebben, bijvoorbeeld als Sandro zijn hoofd en arm met revolver uit het raam steekt. Naar verluidt hebben hogere machten echter besloten dat rondspattende hersenmassa in een nette buurt en live op televisie niet goed over zal komen.
Als Sandro tot verrassing van de politie na uren besluit om met een gijzelaar uit te stappen, springt een politieagent naar voren en schiet alsnog, naar beweerd wordt tegen de orders in. Hij raakt de gijzelaar in het gezicht en mist de gijzelnemer. Volgens de officiële versie schiet Sandro in een reactie drie keer in de rug van de gijzelaar. Deze overleeft het niet.
In de arrestantenwagen wordt Sandro gewurgd dor de politie. De politie beweert dat Sandro zeer geagiteerd was en gekalmeerd moest worden door hem bewusteloos te maken. Enkele agenten worden aangeklaagd, maar door een jury vrij gesproken.
De documentaire laat op indringende wijze zien, dat straatkinderen in Brazilië en vele Braziliaanse misdadigers (opgegroeide straatkinderen) komen uit armoede en gebroken gezinnen. Het erbarmelijke gevangeniswezen in Brazilië, dat ook in de film langs komt, helpt de situatie slechts verergeren.
Sandro blijkt een mens van vlees en bloed, die heel graag anders wilde, zoals blijkt als hij een tijdje bij een oudere dame inwoont en dolgelukkig is met het feit dat hij een eigen plekje heeft. Deze wereld geeft de marginalen, zoals ze in Brazilië genoemd worden, echter bitter weinig kansen en negeert ze, zoals de documentaire pijnlijk duidelijk maakt.
Een film die je bij blijft en tot diep nadenken stemt.
Helaas heb ik de film zelf nog niet gezien, maar voor hen die geïnteresseerd zijn in Brazilië wil ik deze website en film (zie trailer hieronder) toch noemen. Synopsis van genoemde site:
Een dag in 1969. Middenin de Sertão, een streek die berucht is om zijn jarenlange droogten, verdwijnt het stadje Canudos onder water.
Ooit was deze plek wereldnieuws, als locatie van een uniek sociaal experiment: de utopische vrijstaat van pelgrim Antonio. Duizenden ontheemde indianen, opgejaagde negerslaven en verschopte blanke landarbeiders verzamelden zich in een samenleving gebaseerd op solidariteit. Maar hun stad werd door het leger met de grond gelijk gemaakt, en hun hoop werd met de dood betaald. Wat achterbleef was een profetie: de dorre wildernis waarin zij leefden zou een zee worden. Generaties later kregen deze woorden een onverwachte betekenis.In De Zee van pelgrim Antonio gaat filmmaker Mendel Hardeman, die Brazilië opgroeide, op zoek naar de mensen en de dromen van Canudos. Naar de droogte en het water, naar de hoop en de heimwee. En naar de woorden van de pelgrim, die in de binnenlanden nog altijd naklinken. Een zoektocht vol hartverwarmende ontmoetingen met taaie mensen – een reis die de kijker laat meedeinen op de muziek en het trage ritme van het leven in de meedogenloze Sertão.
>
>
rss