Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Brazilië, West-Papua, media en meer

Archive for the ‘gemeenschap’ tag

Komrij: Over de bergen

leave a comment

Omslag boekVoor Portugalgangers is Gerrit Komrij vast geen onbekende. Zijn boek Over de bergen is waarschijnlijk bij veel mensen bekend, maar mag toch niet ontbreken in deze serie. De titel Over de bergen heeft meteen al iets mysterieus, zeker voor vlakkelanders uit Nederland. Je kijkt in je gedachten naar de bergen en vraagt je af wat daar achter zal zijn. Het is opvallend dat Portugal een provincie heeft die Achter de bergen (Trás os Montes) heet. Die naam heeft al een stuk isolement in zich.

Dat is dan ook precies waar Komrij over schrijft. In Over de bergen trekt Pedro Sousa e Silva, die genoeg heeft van het societyleven in Lissabon, naar die verre provincie, waar zijn voorouders een landhuis hadden. De reis duurt negen uur en als Pedro in een boemeltrein het laatste stuk aflegt van Porto naar het oosten, kan hij aan de passagiers zien dat hij in een andere wereld terecht komt. Pedro heeft de indruk dat hij vanaf een zeker moment alles voor het eerst meemaakt.

Het landhuis is verpacht aan een stichting onder leiding van een pater en Pedro werpt zich met verve op het opknappen van het huis en het helpen van de stichting. Hij voelt zich thuis in het oude landhuis en vindt ook zijn plaats in de lokale samenleving.

Zo’n driekwart van het boek gaat over hoe Pedro het huis, het personeel, het dorp, de mensen en de streek leert kennen. Komrij beschrijft mooi hoe de traditionele samenleving in het binnenland van Portugal ook na de Anjerrevolutie van 1974 grotendeels bleef bestaan. Hij weet ook de mist en nevel, en de ruigte van de bergen goed te treffen.

Zo neemt de schrijver de lezer mee op een bijna idyllische reis. Iets van die idylle is het, die veel Nederlanders in Portugal aantrekt: het gevoel van eenvoud, authenticiteit, geen jachtige moderniteit, maar traditie, gemeenschapszin. Dat is ook wat Pedro naar het binnenland brengt.

In het laatste deel van het boek verandert het beeld van de dorpssamenleving in Sampaio totaal. Pedro ontdekt dat in de wereld, waar hij zich zo in thuis voelde, zo’n beetje iedereen ieder ander wantrouwt en een loer probeert te draaien. De stichting van de pater blijkt frauduleus te zijn en het geld van Pedro is op vele manieren misbruikt. Zo stak de pater het overgrote deel van het loon van het dienstmeisje, die hij voor Pedro zou betalen, in eigen zak. De stichting huurde zigeuners in voor het werk op het land in plaats van de dorpelingen, omdat zigeuners goedkoper zijn. Als Pedro daar tegenin gaat en orde op zaken wil stellen, stoot hij hard, heel hard zijn hoofd.

Alles bij elkaar is het geen opwekkend verhaal, maar misschien wel een goede correctie op het soms wat al te zonnige beeld dat Nederlanders hebben van het traditionele Portugese leven. Iemand met familie op het Groningse platteland vertelde mij dat ook daar onder de plattelanders de onderlinge haat en nijd vaak heel sterk zijn.

Ondanks de domper van het ineenstorten van het idyllische beeld van Pedro, is Over de bergen een mooi, sfeervol boek. Ik herlas het voor deze recensie na twintig jaar en vond het nog steeds een boeiend boek. Je leeft mee met Pedro en wenst hem alle goeds in zijn project met het oude huis, de stichting en, zeg maar, zijn inburgering. Pedro’s teleurstelling en ontgoocheling zijn ook die van de lezer.

Komrij verhuisde in de jaren ’80 van vorige eeuw naar Portugal, dat toen nog geen lid was van de Europese Gemeenschap (later Unie). Ik deed mijn gang door de bureaucratie ongeveer gelijk met hem. Komrij schreef daar zeer vermakelijke stukjes over op de achterpagina van NRC Handelsblad. Daarin deed hij de werkelijkheid nogal eens geweld aan, waardoor hij Portugal soms onterecht wegzette als een dom en provinciaals land. Er waren, zeker toen, wel argumenten om Portugal op sommige punten wat primitief te vinden, maar vaak niet vanwege de argumenten van Komrij. Die stukjes zijn gebundeld in Een zakenlunch in Sintra. Komrij schrijft nu in NRC Handelsblad een column over internetzaken. Zijn blog vindt u hier.

Gerrit Komrij, Over de bergen, € 12,50

Blik op Portugal, januari 2012

Meer Portugal | Meer boeken Portugal

Written by Bert Ernste

januari 11th, 2012 at 9:39 am

‘Stemmen van de oude zee’ over de teloorgang van een vissersdorp

leave a comment

Omslag boekDeze keer een boek dat speelt in Spanje, geschreven door de Britse ‘reisschrijver’ Norman Lewis. Omdat het een mooi boek is en omdat het beschrijft hoe de moderne tijd een lokale gemeenschap verandert, een thema dat menige Portugalganger aan het hart zal gaan. Veel mensen, die naar Portugal trekken, roemen immers het authentieke, traditionele in Portugal.

In ‘Stemmen van de oude zee’ vestigt de schrijver zich na de tweede wereldoorlog in het vissersplaatsje Farol. Hij kon zijn draai in Engeland niet meer vinden. Tijdens zijn tijd als militair overzee was daar voor hem te veel veranderd.

In Farol zijn de mensen volgens de schrijver genereus, niet materialistisch, poëtisch en extreem bijgelovig. De mannen van Farol laten zich bijna nooit in de kerk zien. Ze wandelen met hun vrouw naar de mis, maar draaien bij de ingang van het kerkterrein om. Alleen bij trouwerijen zijn de mannen er ook bij, maar dan prevelen ze spreuken om de invloed van de kerk te neutraliseren. Wie ging biechten was buitengewoon verdacht.

In het vissersdorp zwaaien de vrouwen de scepter en lopen hordes wilde katten rond. In het naburige dorp wonen kleine boeren, die de voorkeur geven aan honden. Hier is de man de baas van de familie. Als de kurkeiken in de streek ziek worden, doen de kleine boeren ietwat zielige pogingen om te leren vissen.

Het natuurlijke gezag in de streek van grootgrondbezitter Don Alonso neemt met de crisis in de kurk sterk af. Hij zit nu voornamelijk thuis en houdt zich bezig met het uitknippen van overlijdensadvertenties. Volgens Don Alonso hebben de mensen in de streek sterke leiders nodig en een beperkte horizon.

In het tweede seizoen dat de schrijver in Farol is, neemt een dikke zwarthandelaar, Muga, een van de twee verlaten villa’s van de kurkbaronnen over. Hij maakt geen geheim van zijn plannen om van Farol een toeristenplaats te maken.

Een van zijn eerste plannen is de aanleg van een weg langs de kust. De vissers zijn bang dat de bezoekers die zullen gebruiken om over zee uit te kijken en dat kan niet goed zijn voor de visvangst.

Volgens Muga moeten de toeristen beschermd worden tegen de onplezierige kanten van het leven. Een aantal zaken van het leven aan de kust moeten volgens hem veranderen, te beginnen met het eten, dat smakelozer moet worden om het aan te passen aan de toerist.

In de lokale bar zitten de vissers naast een opgezette zeekoe, bijgenaamd ‘de zeemeermin’ en vertellen hun dag op rijm. In het Castellaans (wat wij Spaans noemen), want de vissers vinden het Catalaans, hun eigen taal, minder poëtisch. Muga wil de ‘meermin’ uit het zicht hebben, want die zou aanstootgevend zijn voor de toeristen. Dit is symbolisch voor de veranderingen, die er plaats vinden in de gemeenschap.

‘Stemmen van de oude zee’ laat zo een ontwikkeling zien, die menigeen ook in Portugal zal kunnen waarnemen. De moderne tijd, die oprukt en ingrijpende veranderingen met zich mee brengt. Lang niet allemaal goede, al zal niemand willen beweren dat alles altijd bij het oude moet blijven. Sterker, wat wij beschouwen als de originele, authentieke en traditionele cultuur is altijd een eerdere menging van culturen.

Toch vraag je je af of het oprukkende kapitalisme, want daar heb je het over, als de toeristenindustrie naar je toe komt, leidt tot een nieuwe, even waardevolle of betere cultuur dan voorheen. Ook in ‘Hoe God verdween uit Jorwerd’ van Geert Mak (literaire reportage, geen roman) zie je goed hoe de moderne economie leidt tot een ander waardenstelsel, dat de lokale gemeenschap uitholt.

Lewis’ boek is een roman, gebaseerd op zijn verblijf in een vissersdorp aan de Costa Brava. Hij schreef het tientallen jaren na zijn verblijf daar en het boek geeft duidelijk het gevoel dat er heel veel details bij verzonnen zijn. Toch is het algemene beeld van het vissersdorp (naar het schijnt is geen plaatsje Farol aan de Costa Brava) zeer geloofwaardig.

‘Stemmen van de oude zee’ is een lezenswaardig boek om meerdere redenen. Het leest prettig weg en je leeft mee met het wel en wee van de lokale bewoners in Farol. Voor wie dat wil, zet het aan het denken over de vraag of economische ontwikkeling altijd goed is. Niemand zal willen dat de vissers van Farol ten eeuwige dage hun lijf stuk werken voor een armzalige vangst, maar het is tevens waar dat vooruitgang naast alle goeds ook verlies met zich mee brengt. Dat laat het boek goed zien.

‘Stemmen van de oude zee’ door Norman Lewis met een voorwoord van Cees Nooteboom. Eldorado, € 12,50.
Originele uitgave: ‘Voices of the old sea’ bij Amazon.co.uk voor £ 5.99.

Uit ‘Blik op Portugal’, november 2010

Meer Portugal

Written by Bert Ernste

februari 12th, 2011 at 9:11 am