Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Utrecht 2018

Op 10 mei 1940, vandaag 80 jaar geleden, vielen de Duitsers Nederland binnen. Na vijf dagen weerstand gaf Nederland zich over.

Dit dienblad zag ik in een kringloopwinkel. Interessant is dat rechts van de vlag een tropisch landschap zichtbaar is: een verwijzing naar de Japanse bezetting van Nederlands Indië.

De tweede foto (van Wikipedia) laat het gebombardeerde Rotterdam zien. (Groter door erop te klikken)


Hieronder een beeld van in brand gestoken rubber op een plantage in Nederlands Indië (Wikipedia):

Malang (Nederlands Indië) eind jaren ’20

Volgens het bijschrift in het oude familiealbum regelt mijn vader Thom hier het verkeer in de tuin van hun huis in Malang in Nederlands Indië. In de auto zal zijn broer Addy zitten.

Net achter de bestuurder van de trapauto is het hoofd van een kebon (tuinman of tuinjongen) zichtbaar. In veel beelden uit koloniaal Indië valt het inlandse personeel letterlijk en figuurlijk buiten beeld.

Eerder op dit weblog vertrok het gezin van mijn vader naar Nederlands Indië.

Malang (Nederlands Indië) 1930

Gisteren en eergisteren familie van mijn moeders kant met de auto’s van toen, vandaag mijn vader Thom en zijn broer Addy met, zoals het oude fotoalbum zegt: Onze “chevrolet”. Ik hoop dat ik er de juiste reclame uit die tijd bij heb gevonden. De voorkant op de reclame lijkt langer.

Poster met de Dempo van de Rotterdamsche Lloyd

Eerder op dit weblog besteedde ik aandacht aan de passagiersvaart: vanwege mijn eigen reis met de Kaloekoe in de wateren van Nederlands Nieuw-Guinea, en de reis naar Indië, die mijn vader maakte als kleine jongen. Op die reis is ook de kerstfoto van eergisteren gemaakt. Mijn vader keerde terug op de Dempo van de poster hierboven (ook op de foto, bron).

De passagiersvaart heeft vandaag de dag een romantisch imago, maar in Naar de Oost!, een boek onder redactie van Peter van Zonneveld, blijkt dat er op de Indiëreizen veel geklaagd werd. Naar de Oost! begint met de zeilvaart uit de tijd van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en eindigt met de luchtreizen naar Indië / Indonesië van de na de oorlog. Zie ook Kerstpost in recordtijd naar Indië, gisteren op dit blog.

Over de tijd dat mijn vader de reis maakte schrijft Coen van ’t Veer in Naar de Oost! op basis van fragmenten uit de literatuur dat zo’n zeereis niet altijd een pretje was. Verveling was een groot probleem op zo’n wekenlange reis. Vandaar dat er veel dekspelletjes werden gedaan. In Zoutwaterliefde van Melis Stoke is de inlandse hutbediende Siamin daar nogal verbaasd over:

Op een schip kan men rusten en slapen. Maar Europeanen willen bewegen. Ze gooien met ringen en ballen, en duwen houten schijven over het dek, van den eenen krijtring naar den anderen, die men later weer moet afvegen.

Een probleem is ook het gezelschap, waar men drie weken lang dicht opzit en welhaast mee om móet gaan. E. du Perron schrijft daarover in Scheepsjournaal van Arthur Ducroo:

Wat kunnen ons die mensen schelen? Maar je merkt tot je vernedering, dat je op stukken na niet zo los van ze bent als je dacht te zijn. Van alle kanten gespannen draden. (…) De collectiviteit van al deze onbekenden: zij tegenover wij. Maar dit is volkomen denkbeeldig, want ‘zij’ bestaat alleen voor ons; onder elkaar zijn zij ook verdeeld, wantrouwig, schichtig, vijandig. Geen vlucht mogelijk zodra je uit je hut bent, en driemaal per dag gedwongen samenzijn, promiscuïteit; je hebt elkaar niet gekozen, je hébt elkaar. Eén blik op de eetzaal was genoeg om te weten dat opgeprikte kleinburgerij overal zichzelf blijft; maar wat men in een hotel verfoeien zou, tracht men hier uit eigenbelang te zien met minzaamheid.

De spanningen komen op de heenweg naar Indië vaak in de Indische Oceaan tot een uitbarsting. Men is dan te lang samen en de hitte draagt dan ook bij tot de spanning aan boord, zo valt op te maken uit de door Van ’t Veer aangehaalde literatuur.

Tot besluit Melis Stoke:

Wat is een schip anders dan een weggedreven stuk trottoir …? Het is de ontmoetingsplaats voor menschen zonder relaties met menschen die hen straks weer voorbij zullen loopen.

Aanvulling december 2020:

In Javapost is meer te lezen over de reis naar Indië door de eeuwen heen:

> Onze bootreis naar Nederland

> Op weg naar de Gordel van smaragd


Foto uit Alles OK! Draaien door schrijver-vlieger A. Viruly, die ook We vlogen naar Indië schreef.

Gisteren kerstmis op volle zee aan boord van de Indrapoera op weg naar Indië, vandaag aandacht voor de recordvlucht van de Pelikaan in 1933: in vier dagen met de kerstpost van Amsterdam naar Batavia.

Ook al, omdat mijn vader, die aan boord van de Indrapoera was, mij wel eens verteld heeft over die recordvluchten.

Eigenlijk had de postvlucht met kerstpost in 1933 uitgevoerd moeten worden met de speciaal geprepareerde Zilvermeeuw, maar die bleek op het laatste moment defect. In aller ijl werd de Pelikaan klaar gemaakt, die de vlucht succesvol uitvoerde, ondanks dat het vliegtuig langzamer was.

De kerstpost kwam op tijd aan en de Pelikaan was vóór het nieuwe jaar weer terug op Schiphol.

Die vier dagen voor de vlucht naar Indië was een hele verbetering vergeleken met de eerste postvlucht van Amsterdam naar Batavia in 1924, die ruim 127 vlieguren kostte, verdeeld over twintig dagen met negentien tussenlandingen.

Dat gebeurde met een eenmotorige Fokker F-VII. Het was een experiment, de terugreis deed het vliegtuig in onderdelen per schip. Hieronder een foto van het aan boord hijsen van de romp.

Aan boord van de Indrapoera (op weg naar Nederlands Indië) 1926

Deze foto vond ik in een oud familiealbum. In het midden mijn vader, die als vierjarige naar Nederlands Indië ging met zijn ouders (midden) en zijn broer. Links mijn overgrootmoeder ‘oma Cor’, over wie ik al eerder schreef op dit weblog. Wie de heer rechts is, weet ik niet.

Reizen over lange afstand ging toen nog vaak per schip. (Gisteren ook op dit weblog.) De Indrapoera van de Rotterdamsche Lloyd was toen nog vrij nieuw. Het was een van de zogenoemde mailboten, die speciaal voor het vervoer van post sneller waren dan toen gangbaar was.

Vanwege het risico van mijnen uit de eerste wereldoorlog en andere gevaren, werd belangrijke post in een brandkast op het dek vervoerd. Deze zou bij het zinken van het schip blijven drijven. Ook zond de brandkast dan een radiosignaal uit, waarmee die gevonden kon worden. Om de post op die manier te laten vervoeren moest je er speciale brandkastzegels bijplakken.

Hieronder een afbeelding van het schip en daar weer onder een kort filmpje, waar te zien is wat een luxe er was aan boord. Die luxe verschilde natuurlijk per klasse. Ik weet niet op welke stand mijn (over)grootouders reisden.

Rudy Kousbroek schreef een impressie van zo’n zeereis naar Indië.

https://www.youtube.com/watch?v=3IzCUykmXi8

Batavia (Nederlands Indië) (waarschijnlijk) 1924-’30

In een fotoalbum van mijn grootmoeder vond ik de foto hierboven met als bijschrift: ‘Het graf van den landverrader Pieter Erberveld’.

De tekst op het afschrikwekkend bedoeld monument:

Het gaat niet om het graf van Erberveld, maar om de muur van zijn huis dat als vergelding verwoest was en waar niemand meer mocht bouwen. Een uitgebreid citaat van Wikipedia:

Pieter Erberveld (ook wel Pieter Erbervelt, Pieter Elberfeld of Peter Elberfeld, later ook aangeduid als Pangeran Pecah Kulit) (gedoopt te Batavia, 9 januari 1676 – gestorven aldaar, 12 april 1722) was een welvarend Indo-Europese inwoner van Nederlands-Indië, in de hoofdstad Batavia, het latere Jakarta, die in 1722 terechtgesteld is. Zijn vader was een leerlooier uit Duitsland, zijn moeder was een christelijke vrouw uit Thailand.

In december 1721 werd Erberveld gearresteerd omdat hij leider zou zijn geweest van een samenzwering tegen de Vereenigde Oostindische Compagnie, de machthebbers in Nederlands-Indië. Het zou de bedoeling zijn geweest om op 31 december 1721 alle blanken in Batavia te vermoorden. Op 12 april 1722 werden hij en anderen hiervoor op wrede wijze geëxecuteerd. Zijn huis bij de Jacatraweg (tegenwoordig Jalan Jakarta) werd verwoest en aan de straatzijde werd een muur gemaakt met een gedenksteen met tekst in het Nederlands en in het Javaans met daarboven een doodskop, als een waarschuwing om niet in opstand te komen. In 1942 is deze muur door de Japanse bezetters gesloopt. Na de oorlog werd het monument herbouwd en naderhand verplaatst naar het Taman Prasasti Museum in Tanah Abang.

Bij de officiële versie van deze affaire zijn echter een aantal kritische kanttekeningen te plaatsen, zo lees ik hier (Engels). Boeiende geschiedenis.

Amsterdam 2013

Om in koloniale sferen te blijven na de afbeelding van gisteren op dit weblog vandaag een boek over een kunstreis in Indië door het echtpaar Poortenaar.

Jan Poortenaar was graficus, grafisch ontwerper, kunstschilder, aquarellist, tekenaar, etser, lithograaf, vervaardiger van houtsnedes, illustrator, auteur en uitgever, zo lees ik op Wikipedia.


Zijn vrouw, Geertruida van Vladeracken, was zangeres, componiste en voordrachtskunstenares. Samen reisden ze tussen 1922 en 1924 door Nederlands Indië, waarbij Jan zijn vrouw bij optredens begeleidde op de piano. Over die tijd schreven zij dit boek.


O.M. de Munnick

Aneikloof (Sumatra) Nederlands Indië 1894

Tegeltableau van keramiek, in onderglazuur, voorstellende de Aneikloof op Sumatra, vervaardigd door Rozenburg in Den Haag, 1894.
Tableau is gemaakt als geschenk voor O.M. de Munnick bij zijn afscheid als gouverneur van Sumatra.

Op zoek naar informatie over mijn voorouder Owen Maurits de Munnick vond ik bovenstaande afbeelding van een tegeltableau in het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo.

Ik schreef op dit weblog eerder over hem en over een van zijn dochters, ‘oma Cor’, en hun Indische verleden.

Owen Maurits de Munnick schreef zijn memoires onder de titel Mijn ambtelijk verleden.

(Tegeltableau groter door erop te klikken.)


In 1962 moest Nederland haar laatste kolonie in de Oost overdragen aan Indonesië (via een tussenbewind van de Verenigde Naties). In de jaren daarvoor had Nederland hard gewerkt aan de ontwikkeling van Nederlands Nieuw-Guinea met het oog op onafhankelijkheid.

In die context speelt de roman Norman van Merel Hubatka. Hoewel een roman is het boek gebaseerd op het ware verhaal van Merel Hubatka’s vader, die in het boek Norman Taborsky heet.

Taborsky is bestuursambenaar, die in het binneland van Nieuw-Guinea ontwikkeling probeert te brengen. Vanwege de gebrekkige communicatie heeft hij bij zijn werk onder de papua’s bijna geen weet van de internationale ontwikkelingen, die uiteindelijk leiden tot de overdracht van Nieuw-Guinea. De Verenigde Staten willen Indonesië te vriend houden om te vermijden dat dat land de kant van de Sovjet-Unie kiest. Het is de tijd van de koude oorlog.

Norman schakelt tussen het internationale politieke toneel (met onder meer minister van buitenlandse zaken Joseph Luns en het beleid van de Verenigde Staten onder Kennedy) en het werk van Taborsky onder papua’s.

Wat mij betreft had het werken in het binnenland en Taborskys omgang met de lokale bevolking nog wel wat meer ruimte mogen krijgen, maar het is een zeer lezenswaardig boek dat de aandacht alle bijna driehonder pagina’s weet vast te houden.

Hopelijk vindt dit boek dankzij de romanvorm een breder publiek dan alleen de mensen, die geïnteresseerd zijn in onze voormalige kolonie. Het is toch vreemd dat we in Nederland zo weinig belangstelling hebben voor Nederlands Nieuw-Guinea en hoe het er aan toe gaat in het gebied sinds ons vertrek. Zó lang geleden is het niet.

Zie ook: Nederland druipt af over Met stille trom van F. Springer.

Meer boeken West Papua | Nieuw-Guinea

Meer West Papua | Meer koloniale geschiedenis