Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Brazilië, West-Papua, media en meer

Archive for the ‘middenklasse’ tag

Braziliaanse cinema: Que horas ela volta? | Hoe laat komt ze terug?

2 comments

Poster van filmDe film Que horas ela volta? (Hoe laat komt ze terug? | The second mother) (2015) legt een ongemakkelijke waarheid bloot: Brazilië is ondanks de ogenschijnlijk gemakkelijke omgang tussen klassen, rassen en sociale groepen nog steeds een klassenmaatschappij. Het voorstel om een metrostation te openen bij de rijke wijk Higienópolis bijvoorbeeld, leidde enkele jaren terug tot verschrikte reacties van de rijke bewoners, want dan zou ‘een ander soort mensen’ de wijk al te gemakkelijk kunnen bereiken.

Que horas ela volta? gaat over een inwonend dienstmeisje, Val, dat door dat inwonen in een piepklein kamertje achterin het huis al jaren lief en leed met de familie deelt. De tienerzoon, Fabinho, is vrijwel geheel door Val opgevoed en komt, zo groot als hij nu is, nog steeds bij haar in bed liggen als hij niet kan slapen.

Dan krijgt Val een telefoontje dat haar dochter, die ze ooit achter moest laten in het noordoosten van Brazilië om geld te gaan verdienen in São Paulo. De dochter heeft haar middelbare school afgerond en komt naar São Paulo om daar toelatingsexamen voor de universiteit te doen. Of ze tijdelijk bij Val kan verblijven. Dat mag van de vrouw des huizes, want “je bent familie. Ik koop een matras voor je”.

Dochter Jéssica arriveert en wordt voorgesteld aan de familie. Die leidt haar rond in het huis, waarbij ze ook bij de logeerkamer komen. “Ideaal om te studeren”, zegt Jéssica. Moeder Val schrikt zich rot, want dat doorkruist de verhoudingen. Het is de bedoeling dat haar dochter bij haar in haar kleine slaapkamertje slaapt op een matras op de grond. De heer des huizes vindt het echter prima dat Jéssica de logeerkamer neemt, de meer statusbewuste vrouw des huizes ziet het met lede ogen gebeuren.

In Brazilië is het fenomeen van het inwonende en daardoor bijna dag en nacht beschikbare dienstmeisje nog steeds wijd verbreid. In West-Europa kennen we het vrijwel alleen van de incidentele verhalen over akelige uitbuiting van vaak Filipijnse dienstmeisjes bij het corps diplomatique. Al zal het wel meer voorkomen dan we weten.

De film Que horas volta laat prachtig zien hoe de verhouding tussen de gegoede burgers en hun inwonende dienstmeisjes in deze tijd niet meer zo vanzelf spreekt. Regisseur Anna Muylaert heeft daarbij bewust vermeden om van de werkgevers van Val nare uitbuiters te maken. Ze wil juist laten zien dat heel normale gezinnen er nogal vanzelfsprekend vanuit gaan dat hun personeel voor ze klaar staat.

Vals dochter Jéssica doorkruist die vanzelfsprekende verhoudingen. Zo wordt ze door de zoon des huizes en een vriendje speels in het zwembad gegooid. Waarop Fabinhos moeder het zwembad laat schoonmaken, want “er heeft een rat in gezwommen”.

Jéssica probeert haar moeder te laten zien dat de verhoudingen scheef zijn en dat ze helemaal niet echt bij het gezin hoort, zoals de gegoede familie vaak zegt. Val heeft bijvoorbeeld nog nooit gebruik gemaakt van het zwembad. Dat zou ook helemaal niet in haar opkomen. Daar tussendoor spelen ook de moeder-kindverhoudingen: die van Val die haar dochter moest achterlaten om haar financieel te kunnen onderhouden en die van de vrouw des huizes die de opvoeding van haar zoon grotendeels aan haar dienstmeisje overliet.

Ik zal de afloop van de film hier niet verklappen, ga hem vooral zien. Hij is een niet nadrukkelijke aanklacht tegen de nog steeds feodale verhouding tussen de gegoede burgers en hun personeel. Niet nadrukkelijk, maar juist daardoor blijft hij goed hangen. Het zijn ogenschijnlijk hele normale, redelijk aardige mensen die niet meer doorhebben hoe scheef de verhoudingen zijn. Muylaert heeft vermeden er een pamflettistische film van te maken met een simpel goed-foutschema. Onder Brazilianen heeft de film veel losgemaakt.

Que horas ela volta? won onder meer de C.I.C.A.E. Award op het filmfestival Berlijn en de Special Jury Prize op het Sundance Filmfestival. Warm aanbevolen.

Interview met regisseur Anna Muylaert (met filmfragmenten).

Foto van Anna Muylaert

Meer Braziliaanse cinema | Meer Brazilië

Written by Bert Ernste

september 18th, 2015 at 6:23 am

Heftige protesten in São Paulo. Opstand nieuwe middenklasse?

3 comments

Foto kop uilIn São Paulo zijn al dagen heftige protesten gaande tegen de verhoging van de prijzen van het openbaar vervoer en de slechte kwaliteit daarvan in Brazilië grootste stad. Ook in enkele andere steden zijn dergelijke protesten.

De politie treedt keihard op, vaak zonder aanzien des persoons, waarbij toevallige voorbijgangers soms harde klappen en veel traangas te verduren krijgen. Het excuus van de politie dat er een groep vandalen is onder de demonstranten blijkt lang niet altijd te kloppen. Zo is er een video waarop een politieagent een ruit van de eigen politieauto inslaat, waarschijnlijk om daar later de manifestanten de schuld van te geven. (Meer) Overigens is er inderdaad een groep, die forse vernielingen aanricht.

Het fotograferen of filmen door burgers van de acties van de politie leidt nogal eens tot een keiharde reactie, waarbij de mobiele telefoon wordt afgenomen of waarbij gericht wordt gevuurd met rubberen kogels op degene die staat te filmen. Ook een aantal journalisten is zwaar aangepakt door de politie. Een journalist die een flesje azijn bij zich had, werd net als aan aantal demonstranten met azijn aangehouden. Azijn helpt tegen traangas en de journalist had tijdens zijn werk al een keer de nodige traangas te verduren gehad. Het excuus van de politie: het is een onbekende vloeistof, die moet eerst geanalyseerd worden. (Video [in het Portugees])

Ik krijg niet goed hoogte van die protesten in São Paulo, ook niet via mijn vele contacten daar. De informatie is fragmentarisch en vaak tegenstrijdig. Het is wel duidelijk dat het niet alleen om de prijsverhoging in het openbaar vervoer gaat en ook niet alleen om de combinatie prijs-kwaliteit van dat openbare vervoer in São Paulo. Er lijkt een algehele onvrede achter te zitten, vooral onder jongeren. Om welke onvrede het precies gaat is minder duidelijk. Onvrede over de wijd verbreide corruptie in de politiek? Het gebrek aan perspectief? Onvrede over consumentisme? Het is niet erg helder en het onderstaande is dan ook vragenderwijs en zeker niet het laatste woord in deze.

Wie protesteren er? Als je naar de aanleiding van de prijsverhoging van het openbaar vervoer kijkt, denk je aan armere Brazilianen voor wie de gang naar het werk duurder wordt op een laag salaris (en de slechte kwaliteit van het openbaar vervoer). Dat is ook het argument dat je hoort: “het volk kan het niet betalen”. Als je de vele filmpjes en foto’s van de demonstraties op internet ziet, gemaakt met vaak dure smartphones, lijkt het echter meer de gegoede middenklasse die protesteert. Die indruk kreeg ik ook uit een blog dat beschreef hoe iemand de demonstraties op de Avenida Paulista verliet, afdaalde naar de metro en daar de trein vol met apathische en vermoeide werkers zag die op weg waren naar huis, blijkbaar zonder te weten wat er boven op straat aan de gang was. Er was een busstaking, dus de metro zat extra vol.

Het zou zo maar kunnen, maar nu begeef ik mij echt op glad ijs, dat de armere Brazilianen die nu werk hebben dank zij de economische boom in Brazilië (die afzwakt en inflatie ligt weer op de loer) nog wel tevreden zijn met hun nieuwe positie, maar dat juist de jongeren uit de sociale lagen daarboven hun ambities gefnuikt zien in een neo-liberaal uitbuitingssysteem. Zo hoorde ik van een jonge Braziliaan met een goede baan in de informatietechnologie (wel héél veel uren zonder overwerkcompensatie), die door zijn firma naar een bedrijf in de Verenigde Staten werd gestuurd voor een stage. Hij kwam terug en zei verbijsterd tegen zijn moeder: “Ma, daar behandelen ze de werknemers als mensen!”.

Volgens CNN gaat het om protesten van een intellectuele groep onder de jongeren (veel studenten), die de politiek (corruptie) nu eindelijk helemaal zat is en actie eist. Eerlijk gezegd moet ik nog zien of dat doorzet en een permanente beweging wordt. Occupy stierf ook een langzame dood (of viel in slaap), ondanks optimistische analyses.

Op internet zijn veel klachten over het harde en naar het zich laat aanzien soms zeer ongerichte politieoptreden. Waar dat precies uit voort komt is ook moeilijk te zeggen. Bekend is dat de Braziliaanse politie slecht wordt betaald en vaak slecht is opgeleid – de goeden niet te na gesproken. Wellicht is de politie nerveus vanwege de grote evenementen (op dit moment de Confederatie Cup, volgend jaar het wereldkampioenschap voetbal en in 2016 de Olympische Spelen). Duidelijk is wel dat de politie slecht onderscheid maakt tussen vreedzame en minder vreedzame protesten (vandalisme) door een kleine groep.

Ondertussen zijn er ook die in reacties op de klachten over het politieoptreden pleiten voor een terugkeer naar de dictatuur. “Toen was er tenminste orde en economische groei.” Hoe veel mensen zo denken is onduidelijk. Wel is duidelijk dat die mensen geen idee hebben van de repressie (martelingen, verdwijningen) onder het generaalsregime (1964 – 1984).

De media hadden overwegend meer belangstelling voor het gewelddadige deel van de protesten en veel minder voor de onvrede die daar achter zit en waren aanvankelijk op de hand van de politie. Naar mate het brute politieoptreden via de sociale media niet meer te ontkennen viel, was er een omslag.

Nogmaals: of het protest inderdaad voortkomt uit onvrede van (vooral) jongeren van de gegoede middenklasse is giswerk. Wie en wat de protesten in São Paulo precies aanvuurt is mij en veel van mijn contacten ter plaatse nog niet erg duidelijk.

Ondertussen verbood het gerechtshof van de deelstaat Minas Gerais elke vorm van demonstratie in de deelstaat op dagen dat daar gespeeld wordt voor de Confederatie Cup. Democratie onder druk.

Meer Brazilië

Nieuwe middenklasse in Brazilië nog niet burgerlijk

one comment

Dank zij de economische groei neemt de middenklasse in Brazilië snel toe. Tussen 2003 en 2008 groeide de Braziliaanse middenklasse met een kleine 50 procent. Voor het eerst in de Braziliaanse geschiedenis maakt de middenklasse nu ruim de helft van de bevolking uit. Mensen die tot voor kort geen geld hadden voor een smart phone, internet en een vakantiereis, kunnen zich dergelijke zaken nu wel veroorloven, mede dank zij de prijsvechters in de luchtvaart en de ruime mogelijkheden voor betaling in termijnen.

De nieuwe middenklassers, in Brazilië emergentes genaamd, hebben nu wel het geld, maar nog niet de mores van de middenklasse. Ze komen vaak uit de periferie, de favelas. Wij zouden zeggen krottenwijken, maar de huizen daar zijn vaak helemaal niet krottig. De emergentes hebben vaak nog niet de omgangsvormen van de ‘normale’ middenstandswijk. Regels voor wanneer je je geluidsinstallatie op zijn hardst mag zetten en dergelijke kennen ze niet. Kleedjes klop je gewoon uit boven het openstaande raam van je benedenburen. Burgerlijke, maar zeer zinvolle regeltjes, die gebieden dat je rekening houdt met de ander, zijn hen onbekend. Ook in de openbare ruimte is de opkomst van de nieuwe middenklasse merkbaar (link in het Portugees).

Een tamelijk rijke kennis van me ging na jaren weer eens op vakantie en keek haar ogen uit naar de nieuwe reizigers, die qua volume en gedrag erg veel ruimte in namen. Een kwam naast haar staan in de rij voor de balie op het vliegveld en stootte haar iets te vrolijk en te familiair aan en vroeg: “en waar komt jij vandaan”?

Op internetfora laat de nieuwe middenklasse ook van zich weten. Daarbij valt op dat er veel rancune zit onder de minder bedeelden van vroeger tegenover de elite en meer algemeen tegenover hen, die het al goed hadden. De toon is even schril als in het debat tussen de aanhang van Wilders en zo ongeveer de rest van de samenleving, als die zich afzet tegen moslims, de ‘linkse kerk’, de rechterlijke macht en ja, waartegen eigenlijk niet?

Het is wonderlijk dergelijke overeenkomsten te zien tussen maatschappijen, die in veel opzichten zo verschillend zijn.

Meer Brazilië

Written by Bert Ernste

mei 1st, 2011 at 10:39 am