Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Zijn er nog wel ontdekkingen te doen in deze wereld? Als je de schitterende natuurdocumentaires van de BBC ziet en de documentaires van National Geographic Channel bekijkt, dan lijkt het dat de mens inmiddels overal is geweest en de hele wereld uit en te na in kaart heeft gebracht.

Op het eerste gezicht zijn er alleen nog grote mysteries op te lossen voor wat betreft het reilen en zeilen van de kosmos, waar we volgens natuurkundige Robbert Dijkgraaf maar vier procent van begrijpen. Ook in de diepte der oceanen valt nog wel het een en ander te ontdekken, ondanks de spectaculaire beelden, die we daarvan op televisie hebben kunnen zien. Op die twee gebieden zijn verkenningstochten alleen mogelijk met behulp van topwetenschap en spitstechnologie (ruimtevaartuigen dan wel extreem diep varende onderzee-apparaten). Dat is heel anders dan de vroegere ontdekkers, die te voet, te paard of te ezel, in kano’s of op sledes op expeditie gingen naar onbekende streken op de aardbol, zoals de binnenlanden of de polen.

Regenwoud
Toch zijn er ook op het droge deel van de aardbol vandaag de dag nog veel open vragen. Een groot mysterie vormt het regenwoud in Zuid-Amerika. De ontdekkingsreizigers van de zestiende eeuw schreven dat er hele beschavingen te vinden waren. Daar werd lang weinig geloof aan gehecht, maar inmiddels zijn er in het regenwoud resten van culturen gevonden, die niet passen in het beeld dat we nu hebben van ‘primitieve’, kleine indianenstammen in een uitgestrekt, dunbevolkt gebied.

Zo zijn er veel sporen van rijk versierd aardewerk gevonden, en stukken met zwarte aarde, die duidelijk aangelegd zijn om landbouw te bedrijven. Dat gaat tegen het heersende idee in dat het regenwoud te arme grond heeft om een landbouwsamenleving mogelijk te maken. Ook grottekeningen en aangelegde patronen in het landschap duiden op verloren beschavingen, waar we nog maar weinig van weten.

De stad Z
De verhalen over die verloren beschavingen leidden begin vorige eeuw tot een ander mysterie: dat van de expeditie van de Britse ontdekkingsreiziger Percy Fawcett, die tijdens een ontdekkingstocht in het Braziliaanse regenwoud in 1925 verdween. Fawcett was op zoek naar een vermeende ‘verloren’ beschaving in het regenwoud, die hij de ‘stad Z’ had gedoopt. Zijn expeditie kreeg wereldwijde aandacht en daardoor was de hele wereld begaan met zijn lot. Er gingen wilde theorieën rond, bijvoorbeeld dat Fawcett Z gevonden had en zich daar had gevestigd en niet terug wilde naar de ‘beschaving’. Fawcetts vrouw hield haar leven lang vol dat haar man nog in leven moest zijn. Diverse expedities gingen op zoek naar Fawcett, waarbij meerdere doden waren te betreuren. Peter Fleming beschreef in zijn spannende reisverslag Brazilian adventure (1933) een van de expedities, die probeerden uit te vinden wat er met Fawcett gebeurd was.

Recent (2009) schreef David Grann met The lost city of Z een fraai overzicht van Fawcetts leven, zijn mislukte laatste expeditie en de nasleep die deze had. Grann beschrijft mooi de context van de expedities van de eerste helft van de vorige eeuw en wat voor man Fawcett was. Hij gaat na waar Fawcett zijn geloof in Z vandaan haalde en vindt in diens aantekeningen aardig wat serieuze aanwijzingen voor de mogelijkheid dat er complexe beschavingen in het regenwoud waren. Fawcett was zeker geen naïeve dromer over ‘steden van goud’. The lost city of Z beschrijft minutieus wat er bekend is van de expedities van Fawcett, de concurrentiestrijd tussen de bekende explorers van die tijd en de expedities, die na Fawcetts verdwijnen naar hem op zoek gingen.

Grann duikt niet alleen in de de archieven, hij reist ook zelf naar Fawcetts laatst bekende kamp, dat volgens Grann niet lag op de plaats waar anderen het zochten. Volgens Grann hield Fawcett indertijd de precieze locatie geheim. Hij komt ter plekke en meent daar het mysterie van Fawcett te hebben opgelost. Hij raakt ervan overtuigd dat Fawcett door indianen is vermoord, wat uiteraard al eerder was geopperd.

Ooit (1951) werd zelfs gedacht dat Fawcetts schedel was gevonden, maar nader onderzoek leerde dat die niet van Fawcett kon zijn. Op aanraden van de Braziliaanse indianenkenner Orlando Villas Bôas hadden indianen beweerd dat de schedel van de vermiste ontdekkingsreiziger was om niet meer lastig te worden gevallen door mensen, die op zoek waren naar Fawcett.

The lost city of Z is een fascinerend boek, al vond ik de afwisseling tussen de voorbereidingen van de expeditie van de auteur en het historische verhaal hier en daar wat minder geslaagd. Maar daarom is het grote verhaal over de zoektochten in het regenwoud niet minder boeiend. De jungle herbergt nog vele mysteries.

Voor de laatste stand van zaken betreffende de kennis over Amerika vóór Columbus zie: 1491: New Revelations Of The Americas Before Columbus door Charles C. Mann

Meer Brazilië

Recentelijk waren er berichten over ongecontacteerde indianen in het grensgebied van Brazilië en Peru. Die geïsoleerd levende indianen worden bedreigd door illegale houtkap in het regenwoud. De Peruaanse autoriteiten hebben nu, waarschijnlijk mede onder druk van de internationale aandacht, een inval gedaan in het houthakkerskamp.

Ook in Brazilië leven nog geïsoleerde indianenstammen, die bedreigd worden door illegale houtkap, hetzij voor de opbrengst van het hout, hetzij om gebieden kaal te maken om er veeteelt te kunnen bedrijven. Op andere plekken moeten indianen wijken voor de aanleg van stuwdammen, zoals bijvoorbeeld de Belo Monte stuwdam in de Xingu rivier.

De film Zagen van de ordeloosheid | Serras da desordem laat een indringend beeld zien van de ellende, die dergelijke praktijken voor de indianen veroorzaken. Het vertelt het ware verhaal van Carapirú, die na een brute aanval op zijn dorp eenzaam door de jungle zwerft, bij blanken terecht komt en via het bureau voor indianenzaken weer bij zijn stam (wat daar van over is) wordt gebracht. Trailer (begint saai, daarna goed):

Waar de inheemse bevolking in dergelijke gevallen altijd de zwakste partij is tegenover de ‘beschaafde’ wereld, verdienen ze zonder enige twijfel onze steun.

Toch zitten er grote dilemma’s in de omgang met geïsoleerde indianenstammen. De samenleving van de indianen is vaak niet die harmonieuze, op volstrekt ecologische manier met de natuur omgaande maatschappij, die je in de westerse beeldvorming vaak tegen komt. Er is angst voor boze geesten, er komen onderling gewelddadige verhoudingen voor en de gezondheidszorg is natuurlijk miniem, zodat veel indianen lijden aan ziekten en verwondingen, zonder dat daar wat aan gedaan kan worden.

Aan de andere kant werkt het contact met de ‘moderne’ maatschappij meestal sterk ontwrichtend en brengt die naast gezondheidszorg vaak juist ziektekiemen met zich mee, waar de inheemse bevolking geen weerstand tegen heeft. Het boek Rooksignalen van Ineke Holtwijk geeft een fascinerend beeld van het leven van de indianen en de dilemma’s, die de keuze tussen in isolement laten leven of niet met zich mee brengt. Wie begaan is met de indianen van Zuid-Amerika en met natuurvolken in het algemeen, doet er goed aan dit boek te lezen.

Alles bijeen krijgen we in de Nederlandse media een wat vertekend beeld van de indianen, zoals ik eerder als eens schreef in Stereotiepen: indianen in Brazilië en in De indiaan die een televisie wilde: het nieuws dat we niet krijgen. De indiaan is niet die nobele, ecologisch levende wilde, die we met onze westerse ogen (zegt meer over ons) graag willen zien. Blijft overeind dat de oprukkende ‘beschaving’ veel schade aanricht onder inheemse volken, die daarom onze solidariteit verdienen.

Meer Brazilië

Guarani-indianen in de Braziliaanse deelstaat Mato Grosso do Sul leefden al in erbarmelijke omstandigheden. Nu wereldwijd de vraag naar biobrandstof toeneemt willen de grootgrondbezitters steeds meer land, waar de Guarani leven, in cultuur brengen voor de productie van ethanol uit suikerriet. Survival International stuurde een schokkend rapport over de situatie van de Guarani naar de Verenigde Naties.

Het lijdt geen twijfel dat de indianen in Brazilië vaak het onderspit delven tegen economische belangen, al dan niet verdedigd door gewapende knokploegen van grootgrondbezitters, die voor moorden niet terugdeinzen. Het overheidsorgaan dat de belangen van de indianen moet behartigen, de FUNAI (Fundação Nacional do Índio), is vaak niet competent, heeft gebrek aan middelen en is nogal eens corrupt.

Toch zit er ook een lastig dilemma in de omgang met inheemse volkeren. Zie bijvoorbeeld het fascinerende boek Rooksignalen van Ineke Holtwijk. Moet je de indianen in de blanke maatschappij opnemen, moet je ze hun eigen leven laten leiden (ze in isolement laten leven), of is er een gulden middenweg? Terecht merkt Holtwijk op dat we in het westen vaak een geïdealiseerd beeld hebben van de indianen.

Zie ook De indiaan die een televisie wilde: het nieuws dat we niet krijgen

Meer Brazilië