Deze keer een boek dat u in de bibliotheek moet halen of tweedehands aanschaffen, als u het wilt lezen: Ernestina van José Rentes de Carvalho. Neem die moeite, het is een prachtig nostalgisch boek over het leven in het binnenland van Portugal (Trás os Montes) en in Porto aan het begin van de vorige eeuw.
Rentes de Carvalho, die al jaren in Nederland woont, is zeer bekend geworden met zijn Portugal, een gids voor vrienden en Waar die andere God woont (over zijn ervaringen in Nederland). Hij is een ouderwetse verteller. “Ik verzin niets en verfraai niets. Zo was het in de tijd van mijn voorouders en zo was het in mijn kinderjaren.”
Ernestina
Ernestina is dus biografisch. Het alter ego van Rentes de Carvalho is in het boek de vierjarige José Avelino, die geboren wordt in Vila Nova de Gaia bij Porto. Zijn moeder Ernestina komt uit Estevais in de provincie Trás os Montes (Achter de Bergen). Voor Nederlanders is het een plezier om te lezen over het ruige berggebied en over het (harde) leven rond de jaren dertig van vorige eeuw.
De inwoners van Estevais leefden in bittere armoede. Bijgeloof speelde in de bergdorpen een grote rol. Grootvader António, ‘de Schoenmaker’, sloofde zich uit door iedereen van schoenen te voorzien, een barretje te runnen en ook nog eens dagelijks op het land te werken. “Al was het snikheet of ijskoud, al kroop iedereen op de vlucht voor regen en wind behaaglijk rond de haard, de Schoenmaker pootte, zaaide, ploegde, snoeide en schoffelde als een bezetene. Van het eerste ochtendkrieken tot de laatste zonnestralen.”
Ernestina is de onhandelbare dochter van de Schoenmaker. Daardoor ontsnapt de kleine José Avelino aan een hard bestaan in de bergen. Als klein kind werd Ernestina al ‘de duivel in menselijke gedaante’ genoemd. Uiteindelijk zien haar ouders zich gedwongen om Ernestina te laten opvoeden door de zuster van de schoenmaker, die getrouwd is met Zé Maria, een douanier in de haven van Porto. Als Ernestina groter wordt, wordt ze min of meer gedwongen te trouwen met de zoon (Afonso) van Zé Maria in de hoop dat het huwelijk Afonso, die te veel in de kroeg zit, op het rechte pad brengt. Uit dit huwelijk komt de kleine José voort
Boeken en film
De jonge José trekt veel op met Zé Maria, die hem al vroeg leert de krant te lezen en door het raam met zijn verrekijker naar Porto te kijken. José Avelino wordt een verwoed lezer. Uren lang zit hij gebogen over boeken als de Grande Dicionário Universal Ilustrado. Daarna is het de bioscoop, die de hem in zijn ban houdt. “Het was een bioscoop die mij de beelden leverde waarmee ik, samen met die uit boeken en mijn fantasie, het verleden van mijn familie herschiep, dat samen met hen ‘beleefde’, terwijl ik tegelijkertijd, onbewust al schrijver, gebruik maakte van de mogelijkheid om dingen die ik niet prettig of mooi vond te verfraaien, te vergeten of weg te moffelen.”
Ernestina is uiteindelijk wel een beetje dubbel. Het leven in Estevais was keihard voor José’s grootouders, maar uit het boek blijkt dat het voor Rentes de Carvalho ook een kinderparadijs was, als hij bij zijn grootouders was. “Als ik daar tegenwoordig langskom, roepen de lucht, de grond, de kleuren, de bomen nog steeds de zelfde gelukzaligheid en euforie op.”, zo verzucht hij in de stoomtrein, die hem naar Estevais brengt.
Menig Portugalliefhebber heeft dezelfde dubbelheid, schat ik. We zoeken in Portugal iets van het oude, pure leven van vroeger, maar willen natuurlijk niet dat we ons van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat moeten afbeulen op een rotsachtige akker in de bergen van Trás os Montes. We nemen toch graag de verworvenheden van de moderne wereld met ons mee naar ons mooie stekje op het romantische platteland.
Hoe dan ook, Ernestina is een prachtig boek.
Estevais nu
In de jaren negentig van vorige eeuw spande Rentes de Carvalho zich in om het dorp van zijn voorouders op te stoten in de vaart der volkeren door er toerisme te stimuleren. Rentes de Carvalho vergeleek in Portugal, een gids voor vrienden toeristen met allesvernietigende sprinkhanen, maar voor Estevais zocht hij niet naar ‘gewone’ toeristen, maar mensen, die zoeken naar rust, stilte, zuivere lucht en schoon water. In onder andere de Groene Amsterdammer zijn verslagen te vinden van de inspanningen (Groene 1 en Groene 2).
Het lijkt erop dat die pogingen niet veel effect hebben gehad, want op de website van Rentes de Carvalho staat dat Estevais eind 2005 honderdvijftien inwoners telde. Daarvan waren er drieëntachtig ouder dan zeventig jaar.
Blik op Portugal, maart 2011
rss