Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Laten we in deze reeks van boekbesprekingen eens stil staan bij de vraag waaróm we eigenlijk lezen. Wat is de aantrekkingskracht van literatuur?

Stil lezen, zoals wij gewend zijn, was in de oudheid ongewoon. De meeste mensen waren analfabeet en teksten waren meestal bedoeld om voorgelezen te worden. In de tiende eeuw keek men wat vreemd aan tegen mensen die stil lazen. Dat was ongebruikelijk en asociaal.

Dat veranderde snel met de uitvinding van de boekdrukkunst tussen 1453-’55, meestal toegeschreven aan Johannes Gutenberg, en vooral de snelle verspreiding ervan over Europa. Grote groepen mensen konden nu kennis nemen van teksten. Dat was tevens een grote bijdrage aan de ontwikkeling naar democratie. Vergis u evenwel niet, Nederland telt 250.000 analfabeten en 1,3 miljoen laaggeletterden of zogenoemde functioneel analfabeten. Tel daarbij op een groot aantal mensen, die niets moeten hebben van boeken of kranten en het lezen is toch nog niet helemaal gemeengoed.

Terug naar de vraag waarom boekenlezers lezen. Een aantal mogelijkheden.

Tijdverdrijf
Een aantal mensen leest boeken eenvoudigweg om op een aangename manier de tijd te verdrijven. In de westerse samenleving hebben we veel vrije tijd, zeker als de kinderen uit huis zijn, en boeken lezen is een prettige manier om die tijd te besteden. Televisie en internet maken wel dat veel mensen minder tijd besteden aan het lezen van boeken, maar de verkoop van boeken floreert nog steeds. Voor hen die pretentieloos vermaak zoeken was en is er de gemakkelijke lectuur, de dokters- en kasteelromans, de simpele cowboyboekjes, de eenvoudige detectives en ga zo maar door. Er zijn vandaag de dag vast nieuwe genres opgedoken. De grenzen zijn overigens niet scherp.

Leven opfleuren
Anderen lezen om weg te dromen in een fantasiewereld, om te ontvluchten aan de saaiheid van het eigen leven. Dat klinkt negatiever dan het is, want laten we wel zijn, we kunnen niet allemaal filmster, industriemagnaat, succesvol kunstenaar of astronaut worden. Boeken die ons even meenemen uit de sleur van alledag, omdat ze ons vertellen van andere mensen en andere omgevingen, zijn dan een waardevolle aanvulling.

Wereld kennen
Velen lezen ook, misschien wel onbewust, omdat het een manier is om de wereld en andere culturen te leren kennen. Wie Zeven zuilen van wijsheid (The seven pillars of wisdom), autobiografie van T.E. Lawrence (de befaamde Lawrence of Arabia) leest, krijgt meer begrip voor de arabische wereld. De fantastische roman Leven en lot (Life and fate) van Vasily Grossman geeft een uitstekende inkijk in de Sovjet Unie tijdens de tweede wereldoorlog. Het boek heeft ook een door de ziel snijdende beschrijving van een Duitse gaskamer, waarin joden worden vergast. Beschreven van binnen uit de gaskamer. De ruiter in de storm van Antonio Muñoz Molina is een prachtig boek dat inzicht geeft in de modernisering van Spanje. Ook voor wie in Portugal woont buitengewoon interessant. Of lees De heren van de thee van Hella Haasse en begrijp veel beter de koloniale samenleving van ‘ons’ Indië. Zo maar vier willekeurige voorbeelden van prachtige boeken, die tevens inzicht geven, zelfs al realiseer je je dat misschien niet als je de boeken leest.

Klassieken
Is het nodig om de klassieken van de wereldliteratuur te lezen? Zijn ze klassiek om een goede reden, of is dat maar kletspraat van de culturele elite? Een aantal klassieken zijn nog steeds de moeite waard, omdat ze gaan over tijdloze thema’s als liefde en dood, opgang en ondergang, oorlog en vrede. Dostojewski’s Misdaad en straf is nog steeds aangrijpend. Je moet er even voor gaan zitten, maar Oorlog en vrede van Tolstoj is een prachtig boek. Ook het boek over de legendarische jacht van kapitein Ahab op de witte walvis in Moby Dick van Herman Melville en Robinson Crusoe van Daniel Defoe zijn nog steeds aanraders. Wat Portugal betreft is De Maia’s van Eça de Queroz zo’n klassieker. Nog een dan: De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha van Miguel de Cervantes Saavedra, kortweg Don Quichot, is ook wel een ‘must’. Nou ja, we moeten niets natuurlijk.

Te veel
De lijst is eindeloos, wat ook blijkt uit Peter Boxall (ed.): 1001 Books to Read before You Die. A Comprehensive Reference Source, Chronicling the History of the Novel Laat u niet frustreren door de titel. Het is een gegeven dat u bij lange na niet alle boeken van zijn lijst uit zult lezen voor uw dood. Pieter Steinz (chef NRC boeken) schreef het goed ontvangen Lezen &cetera. Gids voor de wereldliteratuur.

Voor de beste Nederlandse boeken volgens lezers kun u ook terecht bij dit lijstje van NRC Handelsblad. De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch is volgens de geraadpleegde boekenlezers het beste Nederlandse boek. W.F. Hermans heeft twee boeken in de top tien.

Gebruik dergelijke lijstjes alleen om op ideeën te komen en volg vooral uw eigen leesweg. Wat een rijkdom!

Blik op Portugal, mei 2011

Boeken Portugal | Boeken Brazilië

José Saramago’s Viagem a Portugal (Reis naar Portugal) is een prachtige beschrijving van een tocht door heel Portugal. De schrijver neemt ons mee door het hele land en maakt ons met zijn milde ironie, ook over zichzelf als reiziger, deelgenoot van zijn observaties. Bij mijn weten is het boek -jammer genoeg- nooit in het Nederlands vertaald. Wie Portugees leest, leze Viagem a Portugal. Het is, ondanks een soms wat literair taalgebruik, zeer leesbaar. Voor wie dat een brug te ver is, is er een Engelse vertaling: Journey to Portugal.

In de inleiding zet Saramago meteen de toon: “Het is slecht gesteld met het werk dat een voorwoord behoeft om het uit te leggen, het is niet best gesteld met een voorwoord dat zo’n uitleg probeert. Laten we daarom afspreken dat dit geen voorwoord is, maar een simpele aankondiging”. De auteur raadt ons verder aan om het boek niet als een reisgids te lezen. “De auteur geeft geen advies, ondanks de overvloed aan meningen.”

Vervolgens maakt Saramago een lange reis van noord naar zuid door Portugal. Hij begint aan de grens met Spanje, waar de Douro/Duero de grens vormt. Daar vraagt hij zich af in welke taal de vissen van de ene kant spreken met de vissen van de andere kant. En of er daar op de bodem van de rivier ook douane is met paspoorten en stempels. Gek eigenlijk dat mensen als ze reizen zoveel formaliteiten moeten vervullen, hoor je hem denken.

Als geen ander weet Saramago Portugal in woorden te vatten. Het mooie, maar ook het lelijke van de kerken, de dorpen, de steden en het landschap – ook als het regent. Want, zo stelt de auteur, de zomer is wel een mooie tijd met de zon en het strand, maar de bergen in de mist en de vele kleuren groen van de bomen in de regen zijn ook prachtig. De schrijver bezoekt talloze kerken en andere gebouwen, waarbij hij steeds een subtiele stap (of enkele) verder gaat dan andere reisboeken. Inderdaad een boek vol meningen, maar die doen er toe en zetten je aan het denken, zoals geen reisgids dat kan. Zo bespiegelt Saramago ergens in het boek over de verwrongen gezichten van de Manuelijnse stijl, die soms afschrikken.

De ontmoetingen, die de reiziger onderweg heeft, zijn ook zeer lezenswaardig. Zoals wanneer hij een koeienhoeder ontmoet, die niet veel moeite deed voor zijn werk, maar zijn vak zeer goed beheerste, “want de koeien gedroegen zich alsof er een heel leger wakers om hen heen liep”. Het zit hem vaak in kleine zinnetjes: “de ruïne van een klooster, treurig zoals alleen ruïnes van een klooster kunnen zijn.” Of het waar is dat alleen kloosterruïnes zo treurig zijn, doet niet ter zake. Het bijzinnetje laat de lezer even stilstaan bij de ruïne, waardoor de treurigheid voelbaar wordt. Een heel stuk verderop in Viagem a Portugal, als hij in Torres Vedras is, corrigeert Saramago: “een bron die niet stroomt, is treuriger dan een ruïne”.

In hoofdstuk ‘Een bagaço in Rio de Onor’, beschrijft Saramago op vermakelijke, maar zeer liefdevolle wijze hoe hij in Rio de Onor van locale mensen een bagaço krijgt aangeboden uit eigen stokerij. Die voelt in de keel als een schaaf en veroorzaakt in de maag een explosie. Tot troost krijgt hij een stuk brood van de vrouw, die dat brood ‘met veel liefde’ tegen haar borst houdt.

Grappig is ook wanneer de reiziger bij een kerk op zoek gaat naar iemand die de sleutel heeft. Bij een huis vertelt een vrouw dat de sleutel daar niet is. Na wat heen en weer gepraat blijkt er elders nog een sleutel te zijn, in een nabijgelegen huis. Voordat hij bij het andere huis is, roept de vrouw hem terug met de sleutel in de hand. “Dat zijn van die gelegenheden dat de reiziger de wereld moet accepteren voor wat die is.” Waarom ontkent ze eerst de sleutel te hebben en doet ze nu alsof er niets gebeurd is? Saramago’s observaties van de absurde kanten van het leven zijn prachtig.

Elders doet een elektronisch versterkt carillon pijn aan de oren. “Het is het geluid van een carillon en versterkers, oosterse toeters gericht op alle windstreken, die de klank van het brons trillend laten dreunen in alle richtingen. De reiziger zou liever het bim-bam van de klokken hebben dan die elektronische klank, maar de vooruitgang zal niet buiten deze dalen blijven om hem te behagen.”

Zo reist Saramago met zijn milde en liefdevolle blik heel Portugal door, totdat hij in de Algarve eindigt. Hoewel, eindigt, de reis houdt eigenlijk nooit op, stelt Saramago in zijn slotparagraaf. Een prachtig boek om Portugal weer beter mee te leren kennen. Je krijgt er zin in om hem na te reizen. Dat is overigens niet wat Saramago bedoelde met zijn boek. “Neem dit boek tot voorbeeld, nimmer als model”.

José Saramago Viagem a Portugal. Engelse uitgave: Journey to Portugal.

Juni 2010

Meer boeken Portugal