Bert Ernste – Utrecht | São Paulo • weblog

Het filmfestival van Portimão (Portugal) Visões do Sul opende eind oktober 2010 met de film José e Pilar van Miguel Gonçalves Mendes, een documentaire van ruim twee uur over José Saramago en diens vrouw Pilar del Rio. Saramago, Portugees schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur in 1998 overleed in juni 2010.

De schitterende film volgt het echtpaar tijdens het schrijven van Saramago’s laatste boek, ‘De tocht van de olifant’ (A viagem do elefante) tussen 2006 en 2008. Wie denkt dat een schrijver een wat eenzame figuur is, die op zijn zolderkamertje zijn boeken schrijft, krijgt door het zien van deze documentaire een heel ander beeld.

Saramago en vooral zijn vrouw Pilar zijn bijvoorbeeld druk met het openen van een bibliotheek op het Canarische eiland Lanzarote, waar Saramago sinds 1992 woonde. Daarnaast vliegt het paar de hele wereld over om grote literaire festivals te bezoeken, in Portugal een stichting José Saramago op te richten en om in Saramago’s geboorteplaats Azinhaga geëerd te worden. Daar zijn straten naar zowel José Saramago als Pilar del Rio vernoemd, die elkaar kruisen. Prachtig zijn de beelden van een internationaal literair festival in Mexico, waar zowel Saramago als collega Nobelprijswinnaar Gabriel García Márquez tijdens een forum tegenover een grote zaal vol mensen lijken in te dutten.

Tussen al die activiteiten door krijgen we een mooi beeld van José en Pilar en hun liefdevolle relatie. Pilar lijkt de drijvende kracht achter Saramago. Soms lijkt ze het programma van Saramago veel te zwaar te maken, op een ander moment in de film lijkt de schrijver dat zelf ook te willen.

De tocht van de olifant
Rode draad in de film is het schrijven van Saramago’s laatste boek ‘De tocht van de olifant’. We horen hem het eerste idee hebben en zien hem schrijven en denken. Tussen de reizen door, want als Saramago op reis is, schrijft hij niet.

Als Saramago mede door zijn overladen programma ernstig ziek wordt, komt de vrees op dat hij het boek niet zal kunnen afmaken. Langzaam herstelt de schrijver zich echter en na enkele optredens vanuit de rolstoel en moeilijk sprekend, kan hij zelfs weer redelijk lopen en praten.

Heel ontroerend is het moment als hij (na zijn ziekte) reageert op een particuliere voorstelling van de op zijn boek gebaseerde film ‘De stad der blinden’ (Ensaio sobre a cegueira). Saramago vindt de film perfect en is intens gelukkig dat hij de film nog heeft kunnen zien. De regisseur van de film, Fernando Meirelles, is zichtbaar getroffen en geeft Saramago enkele zoenen op zijn hoofd. (Als je het zo opschrijft, klinkt het misschien sentimenteel, maar dat is de documentaire beslist niet.)

We leren Saramago in de documentaire ook kennen zoals hij in zijn boeken is. Mild ironisch en een zeer scherpe waarnemer van de onvolkomenheden van de wereld. Niet voor niets was Saramago communist, wat hem in het Portugal onder de dictatuur op ontslag kwam te staan. Saramago’s boek ‘Het evangelie volgens Jezus Christus’ (O evangelho segundo Jesus Cristo) uit 1991 leidde tot scherpe kritiek van de Portugese bisschoppen. De Portugese minister van cultuur weigerde daarop om Saramago kandidaat te stellen voor de Europese Aristeion prijs. De verstoorde en weer herstelde relatie met Portugal komt in de film terloops ter sprake.

Ook veel andere thema’s komen in José e Pilar slechts terloops aan de orde. Zo vertelt Saramago met ironie over dood gaan en religie.

De film eindigt met de lancering van ‘De tocht van de olifant’ in São Paulo en Rio de Janeiro. Daar houdt Saramago zijn laatste signeersessies. “Wilt u een rhinoceros voor me tekenen?”, vraagt een fan. Saramago tekent echter uitsluitend zijn naam, anders lopen de sessies te veel uit. De reis van het laatste boek is volbracht.

De documentaire ‘José e Pilar’ is prachtig gefilmd en geeft een fraai en ingetogen beeld van Saramago en het leven van een gevierd schrijver. Ondanks enkele opmerkingen en een paar beelden over Saramago’s tijd vóór zijn huwelijk met Pilar, beperkt de film zich grotendeels tot de periode dat Pilar en José Saramago samen waren. Dat zou je als een beperking kunnen zien, maar op een of twee momenten van langdradigheid na is José e Pilar een schitterende documentaire, begeleid door prachtige muziek. Zeer de moeite waard!

Blik op Portugal, januari 2010

Meer Portugal

José Saramago’s Viagem a Portugal (Reis naar Portugal) is een prachtige beschrijving van een tocht door heel Portugal. De schrijver neemt ons mee door het hele land en maakt ons met zijn milde ironie, ook over zichzelf als reiziger, deelgenoot van zijn observaties. Bij mijn weten is het boek -jammer genoeg- nooit in het Nederlands vertaald. Wie Portugees leest, leze Viagem a Portugal. Het is, ondanks een soms wat literair taalgebruik, zeer leesbaar. Voor wie dat een brug te ver is, is er een Engelse vertaling: Journey to Portugal.

In de inleiding zet Saramago meteen de toon: “Het is slecht gesteld met het werk dat een voorwoord behoeft om het uit te leggen, het is niet best gesteld met een voorwoord dat zo’n uitleg probeert. Laten we daarom afspreken dat dit geen voorwoord is, maar een simpele aankondiging”. De auteur raadt ons verder aan om het boek niet als een reisgids te lezen. “De auteur geeft geen advies, ondanks de overvloed aan meningen.”

Vervolgens maakt Saramago een lange reis van noord naar zuid door Portugal. Hij begint aan de grens met Spanje, waar de Douro/Duero de grens vormt. Daar vraagt hij zich af in welke taal de vissen van de ene kant spreken met de vissen van de andere kant. En of er daar op de bodem van de rivier ook douane is met paspoorten en stempels. Gek eigenlijk dat mensen als ze reizen zoveel formaliteiten moeten vervullen, hoor je hem denken.

Als geen ander weet Saramago Portugal in woorden te vatten. Het mooie, maar ook het lelijke van de kerken, de dorpen, de steden en het landschap – ook als het regent. Want, zo stelt de auteur, de zomer is wel een mooie tijd met de zon en het strand, maar de bergen in de mist en de vele kleuren groen van de bomen in de regen zijn ook prachtig. De schrijver bezoekt talloze kerken en andere gebouwen, waarbij hij steeds een subtiele stap (of enkele) verder gaat dan andere reisboeken. Inderdaad een boek vol meningen, maar die doen er toe en zetten je aan het denken, zoals geen reisgids dat kan. Zo bespiegelt Saramago ergens in het boek over de verwrongen gezichten van de Manuelijnse stijl, die soms afschrikken.

De ontmoetingen, die de reiziger onderweg heeft, zijn ook zeer lezenswaardig. Zoals wanneer hij een koeienhoeder ontmoet, die niet veel moeite deed voor zijn werk, maar zijn vak zeer goed beheerste, “want de koeien gedroegen zich alsof er een heel leger wakers om hen heen liep”. Het zit hem vaak in kleine zinnetjes: “de ruïne van een klooster, treurig zoals alleen ruïnes van een klooster kunnen zijn.” Of het waar is dat alleen kloosterruïnes zo treurig zijn, doet niet ter zake. Het bijzinnetje laat de lezer even stilstaan bij de ruïne, waardoor de treurigheid voelbaar wordt. Een heel stuk verderop in Viagem a Portugal, als hij in Torres Vedras is, corrigeert Saramago: “een bron die niet stroomt, is treuriger dan een ruïne”.

In hoofdstuk ‘Een bagaço in Rio de Onor’, beschrijft Saramago op vermakelijke, maar zeer liefdevolle wijze hoe hij in Rio de Onor van locale mensen een bagaço krijgt aangeboden uit eigen stokerij. Die voelt in de keel als een schaaf en veroorzaakt in de maag een explosie. Tot troost krijgt hij een stuk brood van de vrouw, die dat brood ‘met veel liefde’ tegen haar borst houdt.

Grappig is ook wanneer de reiziger bij een kerk op zoek gaat naar iemand die de sleutel heeft. Bij een huis vertelt een vrouw dat de sleutel daar niet is. Na wat heen en weer gepraat blijkt er elders nog een sleutel te zijn, in een nabijgelegen huis. Voordat hij bij het andere huis is, roept de vrouw hem terug met de sleutel in de hand. “Dat zijn van die gelegenheden dat de reiziger de wereld moet accepteren voor wat die is.” Waarom ontkent ze eerst de sleutel te hebben en doet ze nu alsof er niets gebeurd is? Saramago’s observaties van de absurde kanten van het leven zijn prachtig.

Elders doet een elektronisch versterkt carillon pijn aan de oren. “Het is het geluid van een carillon en versterkers, oosterse toeters gericht op alle windstreken, die de klank van het brons trillend laten dreunen in alle richtingen. De reiziger zou liever het bim-bam van de klokken hebben dan die elektronische klank, maar de vooruitgang zal niet buiten deze dalen blijven om hem te behagen.”

Zo reist Saramago met zijn milde en liefdevolle blik heel Portugal door, totdat hij in de Algarve eindigt. Hoewel, eindigt, de reis houdt eigenlijk nooit op, stelt Saramago in zijn slotparagraaf. Een prachtig boek om Portugal weer beter mee te leren kennen. Je krijgt er zin in om hem na te reizen. Dat is overigens niet wat Saramago bedoelde met zijn boek. “Neem dit boek tot voorbeeld, nimmer als model”.

José Saramago Viagem a Portugal. Engelse uitgave: Journey to Portugal.

Juni 2010

Meer boeken Portugal