Portugal verloor als een van de laatste koloniale mogendheden haar Afrikaanse koloniën in de jaren ’70, na een bloedige oorlog die bovendien aanleiding was voor de Anjerrevolutie van 1974.
De koloniale tijd, waarin Europese mogendheden een groot deel van de wereld bestuurden, ligt inmiddels geruime tijd achter ons. Toch blijft het fascineren hoe blanke mogendheden destijds verre landen bestuurden en uitbuitten. Miguel Sousa Tavares schreef er een meeslepend boek over: Evenaar (Equador). Equador verscheen in 2003 en speelt rond 1900.
Het boek begint als een roman van de negentiende-eeuwse schrijver Eça de Queiroz. De hoofdpersoon Luis Bernardo Valença is een bemiddeld man, eigenaar van een succesvolle handelsfirma en vrijgezel. Hij dineert in hoge kringen, speelt kaart, heeft een affaire met de getrouwde Matilde en schrijft zo nu en dan een opiniestuk in de kranten, waarin hij het koloniale beleid van Portugal bekritiseert.
Slavernij
Ondertussen hebben de Portugezen in hun kolonie São Tomé e Príncipe (nu een onafhankelijk eilandenstaatje voor de kust van Angola) een probleem. Volgens internationale verdragen is slavernij niet meer toegestaan. São Tomé e Príncipe is op dat moment de grootste exporteur van cacao ter wereld en men heeft werkkracht nodig. De Angolese arbeiders worden uitgebuit als waren het slaven. De Britten sturen daarom een consul om poolshoogte te nemen. De Britten willen vanuit ideële principes, maar zeker ook uit eigenbelang aantonen dat er in de Portugese kolonie sprake is van slavernij, dat zou hun concurrenten een slag toebrengen.
Valença lijkt de ideale kandidaat om gouverneur van São Tomé e Príncipe te worden en de Britse consul te laten zien dat er van slavernij geen sprake is. Na enige aarzeling besluit Luis Bernardo Valença de benoeming te aanvaarden. In de kolonie aangekomen, blijkt al snel dat hij voor een onmogelijke taak staat. De lokale ondernemers zien Valença als een betweter uit Lissabon, die niet weet hoe het er in de tropen aan toegaat. De kolonialen vinden hun nieuwe gouverneur een bedreiging voor hun zaken en zien niet dat hun systeem in de moderne wereld ten dode is opgeschreven. De verhoudingen raken al snel gespannen.
Daar komt nog bij dat Valença gegrepen wordt door de ellende van de zwarte arbeiders die hij ter plekke ziet. Voor de rechtbank verdedigt hij een zwarte arbeider, die in opstand kwam tegen zijn wrede baas. De koloniale gemeenschap ziet het geschokt aan. Ondanks het feit dat Valença van huis uit zakenman is, krijgt zijn idealistische kant de overhand en wil hij een ethisch koloniaal beleid voeren.
Broeierig
Sousa Tavares schrijft indringend over de blanke fascinatie voor de tropen en zijn inwoners. De broeierigheid en de machtswellust van sommige blanken tegenover hun gekleurde arbeiders beklemmen en doen denken aan bijvoorbeeld Heart of darkness van Joseph Conrad, al is dat een heel ander soort boek. Ook in Jungle, de trilogie van Anthony van Kampen, komt die fascinatie voor de tropen tot uitdrukking, zij het in wat (al te) mystieke zin.
Alsof Valença zo nog niet genoeg aan zijn hoofd heeft, wordt hij ook nog eens hopeloos verliefd op de mooie vrouw van de Britse consul, die hij moest wijs maken dat er in São Tomé e Príncipe alleen contractarbeiders waren, die het goed maakten.
Onafwendbaar gaat de gouverneur met zijn goed bedoelingen – hoe serieus waren ze? – zijn noodlot tegemoet. Niemand moet hem meer. De Britten kondigen een boycot af van de cacao uit zijn kolonie. Valença schrijft aan de koning van Portugal: “Er is hier veel meer in het geding dan de welvaart van enkelen. Het gaat erom de schandvlek weg te wassen die Portugals naam besmeurt […] die de staat onwaardig is die het U toevalt te vertegenwoordigen.” Dat lijkt sterk op het slot van Max Havelaar, zoals Elsbeth Etty constateerde in NRC Handelsblad: “Aan U durf ik met vertrouwen vragen of het uw Keizerlyke wil is […] dat daarginds Uw meer dan dertig millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uwen naam?”
Het grote verschil is natuurlijk dat Eduard Douwes Dekker (Multatuli) zijn Max Havelaar schreef toen de uitbuiting nog in volle gang was en velen het koloniale systeem prima vonden. Evenaar is een historische roman uit 2003 en kijkt terug vanuit een tijd dat we het kolonialisme met zijn uitwassen veroordelen. Dat maakt Evenaar van Miguel Sousa Tavares zeker niet minder interessant, het is een boeiend, uitstekend verteld verhaal. Aardig detail is dat de Portugese en Nederlandse uitgave dezelfde illustratie op de omslag hebben. Dat benadrukt nog eens extra dat we over de taalgrenzen heen dezelfde boeken kunnen lezen. Wat een rijkdom.
Maart 2010
Meer boeken Portugal
rss