Brazilië, West-Papua, media en meer
Utrecht 2020
Dit standbeeld aan de Utrechtse Oudegracht is gewijd aan Trijn van Leemput, die een heldenrol zou hebben vervuld in de Tachtigjarige Oorlog tegen de Spaanse overheersing.
Een schilderij van haar stond al eerder op dit weblog. (Groter door erop te klikken.)
Utrecht 2017
Op dit schilderij zien we Trijn van Leemput (ca. 1530 – 1607).
Volgens Wikipedia was ze een Utrechtse verzetsheldin aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog:
“Volgens de overlevering zou ze op 2 mei 1577 na het beleg van Vredenburg een grote groep vrouwen hebben verzameld en zijn opgetrokken naar het kasteel Vredenburg, waar ze het signaal gaf om het kasteel te slopen.”
Het schilderij hangt in het Centraal Museum in Utrecht.
Hier nog een artikel over Trijn van Leemput.
De roman Johan Maurits van Nassau van Paulo Setúbal vertelt het verhaal van de opstand van de Portugezen en Brazilianen tegen de Hollandse overheersing in Brazilië. Dat was in het perspectief van Setúbal een bevrijdingsstrijd.
Tijdens de tachtigjarige oorlog tegen Spanje veroverden de Nederlanden een deel van Brazilië op de Portugezen. Formeel op de Spanjaarden, want die hadden Portugal ingelijfd en de Nederlanden vochten voor onafhankelijkheid tegen Spanje. Holland zwaaide van 1624 tot 1654 de scepter in het belangrijkste deel van Brazilië.
Nederlands Brazilië heeft betrekkelijk weinig sporen nagelaten in de Nederlandse geschiedschrijving. Wel is er het Mauritshuis, dat gebouwd is door prins Johan Maurits van Nassau, die diende als gouverneur van Nederlandse Brazilië. In 1647 verscheen Rerum per octennium in Brasilia van geschiedschrijver Caspar van Baerle (Barlaeus) over het bewind van Johan Maurits. Rechtsonder uit dat boek het wapen van Mauritsstad, genoemd naar de gouverneur. Het is een illustratie door schilder Frans Post. [ Meer ]
In Brazilië leeft de geschiedenis van Hollands Brazilië veel meer, zoals blijkt uit dit artikel.
Literatuur
In de literatuur is er een vrij recent boek van Vinco David over die tijd: Achter het riet. Ouder is Donja Saskia en haar prins van P.J. Risseeuw (uit 1975). Onlangs vond ik een nog veel oudere roman over die periode in de Nederlandse en Braziliaanse geschiedenis: Johan Maurits van Nassau door Paulo Setúbal. Het is geschreven vanuit het Braziliaanse perspectief: de (bevrijdings)strijd tegen de Hollandse bezetter. Het boek is van 1925, de vertaling uit het ‘Portugeesch’ door R. Schreuder en J. Slauerhoff verscheen in 1933.
In de inleiding van Johan Maurits van Nassau zegt vertaler Schreuder dat Brazilië onder Nederlands regime beter afgeweest zou zijn, als de West-Indische Compagnie waar Hollands Brazilië onder viel niet zo inhalig was geweest en immigratie vanuit Noord-Europa had gestimuleerd, “het middel om het land de juiste mentaliteit en het noodige doorzettingsvermogen te verschaffen. Dat zij daarentegen tot vulling harer geldkisten den slavenhandel dreef en bevorderde, en het land overstroomde met negers welk ras Brazilië tot op de huidigen dag in haar voortgang heeft gehinderd.” Dat is duidelijk geschreven in andere tijden …
Dit doet aan het boek overigens weinig af, want dat gaat voornamelijk over het samenspannen van Portugezen en geboren Brazilianen tegen het Hollandse bewind met een liefdesverhaal als extra. Ondanks de titel gaat Johan Maurits van Nassau dus nauwelijks over Johan Maurits zelf. De opstand tegen de Hollanders leidt uiteindelijk tot de slag van Guararapes, waar de Hollanders definitief verslagen worden.
Voor wie geïnteresseerd is in de Nederlandse geschiedenis in Brazilië is het een aardig boek. Het geeft een beeld van die tijd gezien vanuit (nationalistisch) Braziliaans perspectief met zijn politieke gekonkel tussen verschillende groepen en is als zodanig een tegenhanger van het hierboven genoemde Donja Saskia en haar prins. De strijd tegen de Hollanders wordt afgeschilderd als een bevrijdingsstrijd, waarbij de Hollanders vanzelfsprekend worden zwart gemaakt. De vertaler waarschuwt de lezer daarvoor in de inleiding. ‘De Hollanders waren heus zo slecht niet.’ Als literatuur stelt het boek niet zo veel voor.
In de zeventiende eeuw tijdens de Tachtigjarige Oorlog leek het er even op dat Brazilië een Nederlandse kolonie zou worden. Dat was althans het streven van de Heren XIX, de bewindvoerders van de West-Indische Compagnie (WIC), toen Portugal onder de Spaanse kroon viel. Voor het toenmalige ‘Nederland’, de Zeven Provinciën die in de Tachtigjarige Oorlog voor onafhankelijkheid vochten tegen Spanje, een uitgelezen kans om ook de Portugese -nu Spaanse- koloniën in te pikken. Er waren zelfs plannen om te komen tot een heuse ‘volksplanting’, al bleven die plannen uiteindelijk achter bij de wens voor snel rendement.
In Nederlandse geschiedenisboeken komt deze Braziliaans-Hollandse geschiedenis er bekaaid vanaf. Op zich wel logisch, waar er veel te vertellen valt over de strijd in Europa tegen de Spanjaarden. Als standaardwerk over de Nederlandse periode in Brazilië geldt het boek van de Britse historicus Charles Boxer De Nederlanders in Brazilië 1624-1654.
Ook in de Nederlandse literatuur kom je maar weinig boeken tegen over, of geïnspireerd door Hollands Brazilië. Niet zo lang geleden verscheen Achter het riet van Vinco David, waarvan ik dacht dat het de eerste en enige Nederlandse roman spelend in Nederlands Brazilië was. Bij toeval vond ik evenwel Donja Saskia en haar prins van P.J. Risseeuw uit 1975. Het verhaalt van een vondelinge, Saskia, die om haar verre te houden van een verliefde rijke jonkheer naar een suikerplantage in Nederlands Brazilië wordt gestuurd. Ze reist daarheen met hetzelfde schip als Johan Maurits van Nassau-Siegen, die als gouverneur orde op zaken moest stellen in Nederlands Brazilië, waar de Portugezen zich nog steeds verzetten tegen de Hollandse bezetting en de losbandigheid hoogtij vierde.
Het aardige van Donja Saskia en haar prins is dat een groot deel van het boek bestaat uit de verslagen van de geheimschrijver van de gouverneur. Persoonlijke secretaris zouden we nu waarschijnlijk zeggen. Daardoor biedt het boek een aardige en (voor zover ik dat kan beoordelen) getrouwe weerslag van de Nederlandse geschiedenis in Brazilië. Johan Maurits toog naar Brazilië gewapend met het Braziliaanse handboek van Johannes de Laet, recent opnieuw uitgegeven onder de titel Suiker, verfhout & tabak.
In het gevolg van Johan Maurits reisden kunstenaars en wetenschappers mee die Brazilië in beeld moesten brengen. Willem Piso en Georg Markgraf brachten de plantenwereld in kaart, en schilders als Frans Post, Zacharias Wagener en Albert Eckhout schilderden het exotische landschap, de lokale bewoners en de illustraties bij de plantenbeschrijvingen in de Historia Naturalis Brasiliae. Op Wagener na spelen deze historische figuren allemaal een rol in Donja Saskia en haar prins.
Interessant detail is dat in dit boek onder ‘Brazilianen’ uitsluitend de inheemse (indiaanse) bevolking wordt verstaan. Dat is natuurlijk correct, zeker aan het begin van de zeventiende eeuw, toen de immigratie in Brazilië nog maar in de kinderschoenen stond.
Donja Saskia en haar prins vertelt van de veld- en zeeslagen, die Johan Maurits levert met de Portugezen/Spanjaarden, maar ook van de (godsdienst)vrijheid die de gouverneur aan de verschillende gezindten, katholieken, protestanten en joden geeft. De Nederlandse protestantse dominees protesteren wel, maar Johan Maurits ziet goed in dat onderdrukking van vooral de katholieken alleen maar tot aanhoudende conflicten met de Portugezen kan leiden en die heeft hij nodig om de suikerplantages gaande te houden. Johan Maurits stelt zelfs een soort parlement in, waarin alle bevolkingsgroepen zitting hebben. Voor die tijd vooruitstrevend, al wordt de rol van Johan Maurits als verlichte geest ook wel wat overschat. De Indianen werden vrij gesteld van slavernij, maar slaven uit Afrika waren nodig om het werk te doen op de suikerplantages. Ondertussen werd Johan Maurits rijk. In Den Haag liet hij het Mauritshuis bouwen.
De West-Indische Compagnie stuurde steeds te weinig troepen en schepen om de Portugezen definitief te verslaan en toen Portugal weer onafhankelijk werd, verdween de grondslag voor de strijd tussen beide mogendheden.
Naast het historische verhaal uit de verslagen van de secretaris vertelt Donja Saskia en haar prins natuurlijk het verhaal van Saskia Vondelinge. Dat is een traditioneel verhaaltje van een weeskind dat ineens van een edele familie blijkt te zijn en dan met een hooggeplaatst persoon kan trouwen, nadat menig man reeds een oogje op haar had laten vallen. De menging van de verslagen van de geheimschrijver van de gouverneur met dat verhaal van het weeskind Saskia is helaas wat onevenwichtig, ook qua stijl.
Kortom: voor in Brazilië geïnteresseerde lezers aardig om te lezen, zeker omdat de verslagen van de secretaris de geschiedenis van Nederlands Brazilië goed volgen, maar niet zo’n goed boek.
Ik zag nu pas dat er eerder dit jaar een documentaire is uitgebracht over de Hollandse erfenis in Noordoost-Brazilië. De documentaire van Monica Schmiedt (ik heb hem nog niet gezien) Doce Brasil Holandês (Zoet Hollands Brazilië) stelt de vraag of het Hollandse bewind in Brazilië echt zo goed was, als sommigen geloven. Er zijn nogal wat Brazilianen, die denken dat Brazilië er nu veel beter aan toe zou zijn, als het een Hollandse kolonie was gebleven.
Volgens de berichten (bijvoorbeeld dit in het Portugees) is de documentaire nogal kritisch over dat idee. Het vooruitstrevende van het bewind van prins Johan Maurits, die een tijd gouverneur was van Nederlands Brazilië, zou louter marketing zijn geweest. Ook wijst de documentaire op de armoede in Suriname en de erfenis van de apartheid in Zuid-Afrika om het beeld van het goede Hollandse koloniale beleid bij te stellen. Volgens deze Nederlandstalige recensie is de documentaire nogal oppervlakkig.
Overigens was het bewind van Johan Maurits indertijd zijn tijd beslist vooruit. Tegelijkertijd is het naïef om te denken dat een Hollands bewind Brazilië zou hebben opgestoten in de vaart der volkeren. Meer Hollands Brazilië.
November 2010
rss